Wojska Obrony Terytorialnej Kraju

Jerzy Kajetanowicz

Wojska Obrony Terytorialnej Kraju

w systemie bezpieczeństwa Polski

w latach 1959-1989

Wojska obrony terytorialnej kraju odegrały istotną rolę w systemie bezpieczeństwa Polski w okresie zimnej wojny. Do ich zorganizowania wykorzystano posiadane już wcześniej „terytorialne” rodzaje wojsk, takie jak wojska obrony powietrznej kraju, wojska ochrony pogranicza, jednostki obrony wybrzeża oraz jednostki zapasowe i szkolne. Ich uzupełnieniem były formowane od nowa wojska OT i organizowane na bazie Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego wojska obrony wewnętrznej. Siły te, tworzące jednolity system OTK, miały zapewnić obronę terytorium kraju przed atakami rakietowych sił strategicznych, lotnictwa strategicznego i taktycznego, desantów i grup dywersyjnych przeciwnika, a także umożliwić swobodne przegrupowanie wojsk własnych i sojuszniczych.

Utworzenie wojsk OTK było odpowiedzią na postępujący rozwój współczesnych środków walki. Pojawienie się broni rakietowo-jądrowej i związane z tym nowe zagrożenia spowodowały zasadnicze przewartościowanie pojęcia zaplecza frontu, które nie obejmowało już tylko strefy bezpośrednio przyległej do linii styczności walczących wojsk, lecz rozciągało się na terytorium całego kraju uczestniczącego w wojnie. Tym samym działania wojsk na froncie zewnętrznym nie zapewniały już w pełni bezpieczeństwa własnego terytorium, co zmuszało do zorganizowania nowego podsystemu w systemie bezpieczeństwa państwa przeznaczonego do jego obrony.

Nowa sytuacja skłoniła do przebudowania dotychczasowego systemu bezpieczeństwa poprzez utworzenie dwóch odrębnych układów: zewnętrznego – do obrony przed agresją zewnętrzną w ramach sił koalicyjnych Układu Warszawskiego oraz wewnętrznego – do bezpośredniej obrony terytorium kraju przed różnymi formami napaści zbrojnej na obszar państwa. Decyzję taką podjęto w maju 1959 roku na posiedzeniu Komitetu Obrony Kraju (KOK), tworząc nową strukturę systemu obronnego państwa. W składzie sił zbrojnych nazwano dotychczas istniejące wojska – lądowe, lotnicze i marynarkę wojenną – wojskami operacyjnymi i wydzielono do układu zewnętrznego, tworzonego przez Zjednoczone Siły Zbrojne Układu Warszawskiego. Jednocześnie utworzono wojska obrony terytorialnej kraju.

Wojska OTK miały stanowić trzon układu wewnętrznego, którego uzupełnieniem na wypadek wojny były siły porządkowe będące w dyspozycji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz tworzone na bazie załóg zakładów i fabryk zmilitaryzowane oddziały obrony cywilnej. Według wstępnych założeń z grudnia 1959 roku wojska OTK miały mieć w swoim składzie: wojska obrony powietrznej kraju, wojska Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), wojska ochrony pogranicza oraz jednostki zapasowe i szkolne. Ogółem w czasie wojny miały się one składać z 18 brygad (w tym 16 brygad KBW i 2 brygad inżynieryjnych) oraz 47 pułków (z tego 3 pułki zmechanizowane KBW, 9 pułków inżynieryjno-technicznych, 35 pułków zapasowych i szkolnych), podporządkowanych dowództwom okręgów wojskowych. Zakładano, że w czasie pokoju ich liczebność będzie wynosić ok. 154 tys. żołnierzy, natomiast w czasie wojny – 673 tys. żołnierzy.

Wojska OTK miały również spełniać istotną rolę w czasie pokoju, zapewniając możliwość szybkiego przeciwdziałania skutkom klęsk żywiołowych oraz uczestnicząc w procesie budowy i modernizacji infrastruktury komunikacyjnej kraju. Ta druga funkcja pozwalała na utrzymanie sieci dróg kołowych i szlaków kolejowych oraz portów i baz przeładunkowych w stanie zabezpieczającym nie tylko ewentualne potrzeby wojenne wojsk własnych, ale również wojsk sojuszniczych. Było to związane z przewidywanym przegrupowaniem przez terytorium Polski zgrupowań operacyjnych Armii Radzieckiej, znajdujących się w drugim rzucie strategicznym wojsk Układu Warszawskiego.

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 2/2013