13. samodzielny pułk artylerii samochodowej
Michał Kuchciak
13. samodzielny pułk
artylerii samochodowej
W ubiegłym roku w „Technika Wojskowa - Historia” (3 i 4/2013) zaprezentowano sowieckie średnie działa pancerne SU-122/SU-85/SU-100 – ich powstanie i rozwój, konstrukcję oraz zastosowanie bojowe sowieckich jednostek wyposażonych w tego typu sprzęt. W celu rozszerzenia tego materiału dodać należy, że działa pancerne SU-85 znajdowały się podczas II wojny światowej również w wyposażeniu kilku jednostek 1. i 2. Armii Wojska Polskiego na Wschodzie. Były to 24., 28. i 13. pułki artylerii samochodowej. Ten ostatni jest bohaterem tego opracowania.
Po wyprowadzeniu przez gen. Władysława Andersa oddziałów polskich z ZSRR, w tym zalążka wojsk pancernych przekształconego w 1942 r. na Bliskim Wschodzie w 2. Brygadę Pancerną, z końcem kwietnia 1943 r. Związkowi Patriotów Polskich udało się ponownie doprowadzić do utworzenia na terenie Rosji polskich sił zbrojnych. Jako pierwszą sformowano 1. Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. W celu jej wzmocnienia, dowódca dywizji płk Zygmunt Berling doprowadził do utworzenia we wsi Biełomuty koło Sielc nad Oką 1. pułku czołgów, wyposażonego w czołgi średnie T-34.
Kolejnym krokiem w dalszym rozwoju broni pancernej Wojska Polskiego na Wschodzie było rozwinięcie wspomnianego pułku w 1. Brygadę Pancerną im. Bohaterów Westerplatte (1. BPanc), co nastąpiło w drugiej połowie sierpnia 1943 r. W jej skład początkowo weszły 1. i 2. pułki czołgów, batalion piechoty zmotoryzowanej oraz szereg mniejszych pododdziałów i służb. Już po bitwie pod Lenino, będącej chrztem bojowym 1. pułku, 11 marca 1944 r., rozpoczęto tworzenie w ramach brygady w miejscowości Raj na Smoleńszczyźnie pododdziału wsparcia w postaci 13. dywizjonu artylerii samochodowej (13. das, w literaturze przedmiotu spotyka się również określenie „samobieżnej”). Tego właśnie dnia na miejsce formowania przybyło 12 dział pancernych SU-85 wraz z załogami sowieckimi, w tym: 16 oficerów, 24 podoficerów i 12 szeregowych. Wozy te pochodziły z 1460. zapasowego pułku artylerii ze Swierdłowska. Wstępna organizacja dywizjonu przewidywała trzy baterie po 4 pojazdy, dowódcą 1. baterii jak i całego przybyłego oddziału był kpt. Iwan Denisow, 2. baterii – ppor. Sergiusz Trachunow, a 3. baterii – por. Jan Zub.
Tymczasem na froncie wschodnim szybko postępująca ofensywa wojsk sowieckich i ich wkroczenie na polskie Kresy Wschodnie sprawiły, że w celu pozyskania nowych rezerw mobilizacyjnych i przybliżenia się do linii frontu, 10 marca gen. Berling wydał rozkaz przegrupowania powstałego jeszcze w sierpniu 1943 r. 1. Korpusu WP w rejon Żytomierza. W związku z tym 13 marca 13. das i pozostałe pododdziały 1. BPanc otrzymały rozkaz przejścia do Smoleńska, a stamtąd udania się transportem kolejowym do stacji Reja. Pogarszające się warunki atmosferyczne – śnieg i mróz – sprawiły, że terminy wyruszenia przesuwano. Ostatecznie dywizjon przybył na miejsce jako ostatni 28 marca i również jako ostatni załadował się na wagony. Do stacji Reja oddział dotarł 10 lub 11 kwietnia, po czym rozlokował się we wsi Agatówka (przy trasie Berdyczów-Żytomierz). Pojazdy zostały umieszczone i zamaskowane w lesie przyległym do wsi.
Kolejne uzupełnienia do dywizjonu, a mianowicie 9 dział pancernych SU-85 z załogami (13 oficerów, 18 podoficerów i 9 szeregowych) pochodzące z 1811. pułku zapasowego z Uralu przybyły 15 kwietnia na stację kolejową w Kodni. 18 kwietnia dywizjon oficjalnie zakończył formowanie i równocześnie został przemianowany na pułk artylerii samochodowej. Pierwszym jego dowódcą został mjr Michał Curoczkin, zastępcą mjr Stanisław Mokszański, szefem sztabu zaś kpt. Aleksy Udowika. Dowódcami poszczególnych baterii mianowano odpowiednio por. Aleksego Charitonowa, ppor. Pawła Lisiaka, ppor. Sergiusza Trachunowa i kpt. Maksyma Budieńczuka.
Organizacyjnie 13. pułk artylerii samochodowej opierał się na sowieckim etacie 010/462. W związku z tym jego struktura organizacyjna miała wyglądać następująco: sztab pułku, sekcje: polityczno-wychowawcza, techniczna i uzbrojenia, pluton dowodzenia, kwatermistrzostwo, cztery baterie dział samobieżnych, kompania fizylierów, plutony: saperów, zaopatrywania bojowego, remontowy, transportowy oraz punkt pomocy sanitarnej i drużyna gospodarcza.
Etat ten przewidywał, że w pułku znajdować się będzie 318 ludzi, w tym 62 oficerów, 101 podoficerów i 155 szeregowych uzbrojonych w 105 karabinów i 91 pistoletów maszynowych. Wyposażenie miały stanowić 2 radiostacje i 21 dział pancernych typu SU-85 zgrupowanych po 5 maszyn w poszczególnych bateriach oraz jedno działo należące do dowódcy pułku. Numery fabryczne tych pojazdów przedstawiały się następująco: 402148, 402162, 402166, 402184, 402192, 402205, 402209, 402211, 402213, 402221, 402223, 402228, 403296, 403304, 403312, 403359, 403363, 403364, 403368, 403373 i 403380. Poza tym w skład parku motorowego miały wejść: samochód rozpoznawczy BA-64, 43 samochody ciężarowe, 2 ciągniki ewakuacyjne i 3 motocykle.
Kolejne tygodnie istnienia pułku zostały spożytkowane na zagadnienia związane ze szkoleniem jego poszczególnych pododdziałów. Już jednak na początku maja 1. Armia Wojska Polskiego dowodzona przez gen. Zygmunta Berlinga (z dniem 16 marca 1944 r. rozwinięta z 1. Korpusu) została włączona w skład 1. Frontu Białoruskiego i przystąpiła do przegrupowania na lewe skrzydło frontu. W ramach tych przemieszczeń, 9 maja pułk rozpoczął załadunek na transport kolejowy i dwa dni później jego rzut bojowy dotarł do stacji Kiwerce, a następnie do Didowic, będących ośrodkiem docelowym 13. pas. Tam też wspólnie z elementami 1. BPanc kontynuował szkolenie i w dalszym ciągu uzupełniał stany osobowe. Następnie rozkazem ogólnym nr 054 z 27 maja 1944 r. został włączony w skład armii.
W trakcie szkolenia dokonano zmiany oznaczeń taktycznych na pojazdach bojowych brygady, a tym samym również 13. pułku. Działa pancerne tego ostatniego otrzymały malowane białą farbą na pancerzu bocznym i przednim nadbudówki numery taktyczne zaczynające się od cyfry 3 (13. pas był traktowany jako trzeci pułk brygady), w związku z czym pojazd dowódcy nosił oznaczenie „300”, działa 1. baterii od „310” do „314”, 2. baterii od „320” do „324”, 3. od „330” do „334”, wreszcie 4. baterii od „340” do „344”. Druga cyfra w tych przypadkach oznaczała numer kompanii, trzecia zaś – numer kolejny wozu. Dodatkowo na bocznych powierzchniach nadbudówek umieszczano białe orły bez korony. Wszystkie te oznaczenia były umiejscowione bezpośrednio na pancerzu ciemnozielonego koloru, będącym standardowym kamuflażem maszyn sowieckich i Wojska Polskiego na Wschodzie. W zimie pojazdy były pokrywane białą zmywalną farbą lub wapnem.
Szkolenie pułku zakończono oficjalnie na początku lipca i 15-ego dnia tego miesiąca marszem nocnym 13. pas przeszedł do m. Gołotwin. Kolejny przemarsz kontynuowano w ramach 1. BPanc, do której 1. pułku czołgów przydzielono 1. baterię, do 2. pułku czołgów zaś 4. baterię. Pozostałe dwie baterie zostały zatrzymane w odwodzie dowódcy brygady. 23 lipca połączone siły 13. pas i 1. BPanc po przekroczeniu Bugu wkroczyły na ziemie polskie dotychczas zajmowane przez Niemców. Dwa dni później omawiany oddział, w dalszym ciągu przydzielony do 1. BPanc, zatrzymał się w folwarku Rudnik koło Lublina, gdzie przez kilka następnych dni przeprowadził przegląd sprzętu. Według armijnego zestawienia na dzień 20 lipca 1944 r. stan pułku wynosił 62 oficerów, 125 podoficerów i 167 szeregowych – łącznie 354 ludzi. Był on wyposażony w 149 karabinów, 64 pistoletów maszynowych, 200 masek przeciwgazowych, 21 dział SU-85, 2 samochody pancerne, 37 samochodów oraz 1 motocykl.
Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia Spec 1/2014