18. Dywizja Piechoty w wojnie obronnej 1939 roku

Bartosz Zakrzewski

18. Dywizja Piechoty

w wojnie obronnej 1939 roku

18. Dywizja Wojska Polskiego walczyła w kampanii 1939 roku niespełna dwa tygodnie. Mimo wielkiej ofiarności żołnierza polskiego 18. DP uległa przeważającym, lepiej uzbrojonym siłom niemieckim. Polski piechur nie dotrzymał kroku zmotoryzowanym, opancerzonym zastępom niemieckim wspartym z powietrza. Mimo to walki 18. DP nad Narwią przeszły do historii wojny obronnej 1939 roku jako jedne z najkrwawszych i jednocześnie najchwalebniejszych w historii oręża polskiego.

Początki
Początki 18. Dywizji Piechoty (DP) sięgają słonecznej Italii, gdzie w grudniu 1918 roku powstały pierwsze pododdziały, z których wywodziła ona swój rodowód. Ich żołnierzami byli Polacy – jeńcy z armii austro-węgierskiej, którzy dostali się w trakcie walk w Alpach do niewoli włoskiej. Po włączeniu strony polskiej do obozu państw sprzymierzonych włoskie obozy jenieckie przekształcano stopniowo w polskie obozy wojskowe, skąd żołnierze polscy wyjechali wiosną 1919 roku do sojuszniczej Francji. Tam po reorganizacji stali się ważnym elementem Armii Błękitnej gen. Józefa Hallera. Następnie, pociągami przez pokonane Niemcy, utworzone we Francji pułki przyjechały w czerwcu 1919 roku do niepodległej Polski.

W październiku 1919 roku trzy nowo sformowane pułki piechoty, które czerpały swoje tradycję z okresu włoskiego (144. pp, 145. pp, 149. pp), ze składu przyszłej 18. DP wyjechały na front południowo-wschodni do Galicji. Inny z przyszłych pułków tej dywizji (42. pp) wziął udział w przejmowaniu Pomorza od Niemców, po czym w marcu 1920 roku także udał się na front na Podole. Na Podolu pułki te weszły w skład Grupy gen. Laurenta L. A. Bonnina, następnie Grupy gen. Krajowskiego, w końcu 18. DP. Rozkaz o przemianowaniu Grupy gen. Krajowskiego na 18. Dywizję Piechoty został wydany przez Ministerstwo Spraw Wojskowych 18 lutego 1920 roku. Ostatecznie 18. DP w składzie, w jakim dotrwała do końca wojny polsko -bolszewickiej, powstała 7 marca 1920 roku, gdy wszystkie jej pułki piechoty (pp): 42., 49., 144., 145. i 18. pułk artylerii polowej (pap) skupiły się na Froncie Podolskim. Dowódcą dywizji został pochodzący z armii austro-węgierskiej gen. Franciszek Kraliček-Krajowski (z pochodzenia Czech, z wyboru Polak), a szefem sztabu mjr dypl. Franciszek Adam Arciszewski, także z C.K. armii. Pułki piechoty 18. DP podzielono pomiędzy dwie brygady piechoty: 35. – 42. i 49. pp, i 36. – 144. i 145. pp. Były one wspierane przez artylerię 18. pułku artylerii polowej (pap) i 18. dywizjonu artylerii ciężkiej (dac).

Walki w kampanii 1920 roku
Pierwsze walki 18. DP na Podolu zimą i wiosną 1920 roku nie toczyły się w ramach żadnej wielkiej operacji czy bitwy, były jednak dla dowodzonych przez gen. Krajowskiego żołnierzy krwawe i zacięte. Działania od lutego do początku kwietnia 1920 roku zakończyły się sukcesem. Bolszewikom nie udało się opanować rejonu Kamieńca Podolskiego i Płoskirowa. Ponieśli oni przy tym znaczne straty. 23 marca Front Podolski przemianowano w 6. Armię WP. W jej składzie 18. DP wzięła udział w rozpoczętej 25 kwietnia polskiej ofensywie na Ukrainie. Generał Krajowski ze swoją dywizją nacierał na południowym skrzydle 6. Armii wzdłuż Dniestru razem z oddziałami oddziałami ukraińskimi gen. Myhajły Omelianowicza-Pawlenki. Ponieważ nieprzyjaciel wycofywał się na wschód, 18. DP stoczyła tylko kilka większych potyczek. Polska ofensywa zatrzymała się po zajęciu Kijowa, ale nie przyniosła rozstrzygnięć politycznych i militarnych. Do ofensywy stanęła także 6. Armia WP i pozycja obronna dywizji znalazła się na linii rzeki Sob – od Hajsyna do Daszkowa. Od 26 maja 1920 roku 18. DP brała udział w walkach obronnych (pozycyjnych) w tym rejonie.

5 czerwca 1920 roku na skutek akcji I Armii Konnej Siemiona Budionnego załamał się polski front na Ukrainie. 12 czerwca 18. DP otrzymała rozkaz nakazujący ogólny odwrót 6. Armii, wymuszony sukcesami Kozaków. Głównym przeciwnikiem dywizji gen. Krajowskiego w czerwcu i lipcu 1920 roku stała się właśnie jazda Budionnego. 18. DP, w ramach 6. Armii WP, toczyła przeciwko niej walki obronne, a po przerwaniu frontu walki odwrotowe. W pierwszym etapie walk odwrotowych pomiędzy 3 a 12 lipca 18. DP wzięła udział w pościgu za I Armią Konną. Próbowano ją dogonić, związać walką i we współdziałaniu z innymi oddziałami polskimi odtworzyć linię frontu. Kozakom Budionnego cały czas udawało się jednak przeć naprzód i pozostawać w luce w polskiej strefie operacyjnej. Krwawo zapisały się dla 18. DP boje pod Ostrogiem, Dubnem i Chorupaniem. Bitwa stoczona w połowie lipca 1920 roku z I Armią Konną na Wołyniu na styku armii polskich (2., 3. i 6.) nie przyniosła jednak rozstrzygnięcia. Armia Budionnego dotarła do Brodów i jej pobicie było konieczne do ustabilizowania frontu na południe od Polesia, co w konsekwencji pozwoliłoby na wyciągnięcie niezbędnych rezerw do planowanej przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego akcji na północnym teatrze działań wojennych. Kulminacją walk na Wołyniu stał się udział 18. DP w bitwie o ponowne zdobycie i utrzymanie Brodów, która rozegrała się pomiędzy 26 lipca a 5 sierpnia. Zakończyła się ona odebraniem tego miasta z rąk bolszewickich, w czym decydującą rolę odegrała 18. DP.

Wnioski z przeważnie zwycięskich bojów 18. DP z Kozakami Budionnego były bezcenne wobec zbliżającej się szybkimi krokami decydującej rozgrywki z bolszewicką Rosją pod Warszawą. Tym bardziej że po walkach pozycyjnych wielkiej wojny niemal od nowa należało się uczyć walk z kawalerią przeciwnika. Umiejętności i fachowość oficerów i żołnierzy 18. DP docenił Naczelny Wódz, który polecił przewieźć dywizję pod Warszawę, gdzie miała się rozstrzygnąć cała kampania 1920 roku.

Na północnym Mazowszu nad Wkrą w składzie 5. Armii gen. Władysława Sikorskiego 18. DP powstrzymała natarcia III i XV Armii ros. i wzięła udział w walkach z IV Armią i III Korpusem Konnym (KK) Gaika Bżiszkajna (zwanego przez Polaków Gaj-Chanem). W przeciwieństwie do bojów wołyńskich tym razem do pomocy 18. DP oddano do dyspozycji także kawalerię. Utworzono Grupę Operacyjną (GO) gen. F. Krajowskiego, do której weszła 18. DP i Dywizja Jazdy gen. Aleksandra Karnickiego w składzie 8. BJ oraz 9. BJ. Grupę tę skierowano na newralgiczne lewe skrzydło 5. Armii WP, zagrożone obejściem przez prące na zachód wojska rosyjskie. Na północnym Mazowszu 18. DP stoczyła ciężkie boje, z których na szczególną uwagę zasługują walki z 14 sierpnia 1920 roku, których celem było zawładnięcie rzeką Wkrą. Natarcie dywizji gen. Krajowskiego z tego dnia (w kierunku północnym) zmieniło się w połowie drogi między Płońskiem a Raciążem z natarcia przeciwko IV Armii w natarcie przeciw XV Armii ros. (kierunek północno-wschodni). Była to decyzja podjęta samodzielnie przez gen. Krajowskiego w związku z sytuacją zaistniałą na polu walki. W efekcie tego natarcia wygrana została bitwa pod Nasielskiem i odciążono prawe skrzydło i środek sił 5. Armii.

18. DP zasłynęła w bojach pod Sochocinem (15 sierpnia 1920 roku), Nowym Miastem (15 sierpnia 1920 roku), Sarnową Górą, Bronisławem, Łopacinem i Ojrzeniem (16-18 sierpnia 1920 roku). 20 sierpnia 1920 roku 18. DP odbiła Ciechanów. 21 sierpnia o godzinie 13, po ataku na bagnety przeprowadzonym przez 35. BP, 18. DP zajęła Mławę, skutecznie bijąc oddziały bolszewickie. 22 sierpnia oddziałom 18. DP dane się było zmierzyć z Kozakami Gaj-chana, którym pod osłoną nocy udało się przedrzeć przez polskie szyki na wschód. Trzy dni później kawaleria Gaja wobec polskiego pościgu i zagrodzenia im drogi przez przeważające siły polskie 4. Armii WP przeszły granicę niemiecką i zostały internowane. IV Armii ros. przestała istnieć. Operacja warszawska warszawska, której częścią była zwycięska bitwa nad Wkrą, została wygrana.

Po zakończeniu operacji warszawskiej 18. DP wzięła udział w ostatnim epizodzie wojny 1920 roku, tj. ofensywie 3. Armii WP nad Bugiem, na Wołyniu i Polesiu. Od 24 września 1920 roku aż do zakończenia operacji wojennych z Rosją bolszewicką gen. Krajowski dowodził grupą operacyjną (GO) swojego imienia, w sile około trzech dywizji, działającą brawurowo na Wołyniu i Polesiu. 26 września 1920 roku po osiągnięciu Janowa Grupa gen. Krajowskiego została podporządkowana 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego. W zdobytych 28 września Janowie i Pińsku Grupa gen. Krajowskiego wzięła do niewoli prawie cały sztab odtworzonej IV Armii ros., który wymknął się podległej gen. Krajowskiemu 8. BJ w Ciechanowie. 18. DP zdobyła w Pińsku wiele trofeów wojennych, odcinając przy okazji szlak komunikacyjny IV Armii. Polska wygrana w wojnie 1919-1920 roku z bolszewicką Rosją, której cząstką były walki 18. DP, zmusiła Rosję Radziecką do zakończenia wojny i zawarcia pokoju na korzystnych dla Polski warunkach.

Lata 1921-1939
Podpisanie traktatu ryskiego 18 marca 1921 roku umożliwiło Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego wprowadzenie w życie organizacji armii na stopie pokojowej. W zasadzie już po podpisaniu z Rosją radziecką zawieszenia broni 18 października 1920 roku rozpoczęło się zwalnianie żołnierzy do domów. Demobilizacja była początkiem zmian organizacyjnych w oddziałach piechoty. Nie bez znaczenia dla procesów reorganizacyjnych było przechodzenie batalionów, pułków i dywizji na organizację i system wyszkolenia według wzorów francuskich. Rezultatem tych zmian była reorganizacja wielkich jednostek piechoty, tj. dywizji. Zamiast dwóch dowództw brygad w dywizjach piechoty (w 18. DP były to 35. i 36. BP) utworzono jedno dowództwo piechoty, a liczbę pułków piechoty zredukowano do trzech. Ostatecznie przyjęto założenie posiadania 30 dywizji piechoty w systemie trójkowym. Przystąpiono też do tworzenia 10 dowództw okręgów generalnych (DOG) przemianowanych w późniejszym okresie na dowództwa okręgu korpusu (DOK). W każdym DOK miały stacjonować po trzy dywizje piechoty, każda po trzy pułki. 18. DP trafiła do DOK I Warszawa z miejscem postoju (mp.) dowództwa dywizji w Łomży. W skład DOK I poza 18. DP weszły także: 8. DP (13., 21., 32. pp, 8. pap) z mp. dowództwa dywizji w Modlinie oraz 28. DP (15., 36., 72. pp – dawny 145. pp, 12. pap) z mp. dowództwa dywizji w Warszawie. 18. DP z poszczególnymi pułkami znalazła swój garnizon na ziemi łomżyńskiej i Podlasiu. Po reorganizacji WP i przejściu z systemu czteropułkowego na trzypułkowy ze składu 18. DP wydzielono 49. pp i 72. pp (przemianowany ze 145. pp), a w ich miejsce przyszedł 33. pp zorganizowany na ziemi łomżyńskiej. 33. pp miał inne tradycje niż pozostałe pułki 18. DP. Formowanie rozpoczął 13 listopada 1918 roku w Łomży jako Okręgowy Łomżyński Pułk Piechoty. W połowie grudnia 1918 roku wcielono do pułku żołnierzy należących do POW z obwodu łomżyńskiego, co pozwoliło na zreorganizowanie dwóch batalionów, i pułk przemianowano już oficjalnie na 33. pp. W czasie wojny polsko-bolszewickiej pułk ten walczył w składzie 8. DP m.in. nad Dźwiną. W czasie operacji warszawskiej bronił przedpola Warszawy i wziął udział w przeciwnatarciu pod Ossowem i Leśniakowizną. Po pościgu za bolszewikami w kierunku granicy niemieckiej pułk został przerzucony do Małopolski Wschodniej, gdzie 15 września 1920 stoczył bój pod Bursztynem, forsując rzekę Gniłą Lipę. Dalej walczył jeszcze w ramach 6. Armii WP, po czym po zakończeniu wojny przeszedł na stopę pokojową. 49. pp przeszedł w skład 11. DP w Kołomyi na Pokuciu i z czasem zaczął nosić miano Huculskiego Pułku Piechoty. 72. pp w ramach I DOK przeniesiono do Radomia w skład 28. DP z miejscem postoju (mp.) dowództwa dywizji w Warszawie.

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 6/2013