2. Armia Pancerna RKKA pod Kurskiem

Norbert Bączyk

2. Armia Pancerna RKKA

pod Kurskiem

Bitwa pod Kurskiem (4 lipca-23 sierpnia 1943 roku) jest uznawana za największe starcie pancerne w dziejach, choć faktycznie była to także bitwa związków ogólnowojskowych, rozmach zaś działań artyleryjskich czy lotniczych nie ustępował tym z użyciem czołgów. Przy czym na batalię kurską składają się faktycznie trzy operacje: „Cytadela”, „Kutuzow” i „Wódz Rumiancew”. Ze strony Armii Czerwonej w bitwie pod Kurskiem wystąpiło pięć armii pancernych. Najbardziej pechową z nich okazała się ta z numerem drugim, choć miała też moment swojej chwały.

Dla żołnierzy 2. Armii Pancernej Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej dzień 2 sierpnia 1943 roku był dniem sądu. Już pierwszy dzień sierpnia, kiedy to związki armii wznowiły działania zaczepne, zwiastował trudności, jakie napotkano przy realizacji postawionych celów. Tego dnia stracono 48 czołgów (21 spalonych i 27 obezwładnionych) – czyli co piąty spośród tych, jakie były w dyspozycji 2. APanc. Niemcy, choć wycofywali się na północ, stawiali wyjątkowo twardy opór. 2 sierpnia nastąpiła masakra. Armia pancerna prowadziła wówczas działania w rejonie wsi Rżawa, Szarikino, Progres oraz toczyła walki o wzgórza 263,0 i 262,7, starając się przekroczyć rzeczkę Tiszinka. Wyznaczonych celów nie osiągnięto, gdy tymczasem niemiecka artyleria, lotnictwo i czołgi zebrały krwawe żniwo. Bezpowrotna strata kolejnych 22 czołgów nie szokowała, ale straty osobowe okazały się nie do zaakceptowania. Zginęło lub zostało rannych ponad 600 żołnierzy. Wśród zabitych znaleźli się: zastępca szefa sztabu armii, szef sztabu 3. Korpusu Pancernego, dowódca i szef sztabu 11. Brygady Pancernej Gwardii oraz dowódca i szef sztabu 50. Brygady Pancernej. „Kadry decydują o wszystkim” zwykł mawiać jeszcze sam towarzysz Lenin. I choć los kadr w ZSRR bywał nie do pozazdroszczenia, to w warunkach wojny totalnej frontowcy z doświadczeniem byli na wagę złota. Sztab Frontu Centralnego nie mógł zaakceptować takich strat. Dowódca armii został więc z miejsca zdjęty ze stanowiska. Dla żołnierzy 2. APanc nie było to pocieszeniem. Nadal obowiązywał rozkaz: naprzód. Jeszcze przez tydzień związek pozostawał na pierwszej linii, ulegając niemal zupełnemu wyniszczeniu. Ostatecznie Niemcy przegrali bitwę o Kursk, wyzwolono miasto Orzeł, zajęto podstawy wyjściowe do uderzenia na Smoleńsk. Jednak dla 2. APanc było to wyjątkowo krwawe zwycięstwo – poległ, został ranny lub zaginął niemal co drugi żołnierz, czołgów zdolnych do walki ocalała garstka.

Najstarsza z najmłodszych

W bitwie pod Kurskiem wzięło udział pięć radzieckich armii pancernych – wszystkie wówczas istniejące. 2. APanc na tle pozostałych wyróżniała się metryką. Była najstarsza, gdyż formalnie powołano ją do istnienia rozkazem z 10 stycznia 1943 roku, w chwili rozpoczęcia bitwy istniała więc aż …pół roku. Była najstarsza również dlatego, że w chwili jej formowania obowiązywały jeszcze stare etaty organizacyjne, gdy tymczasem już pod koniec stycznia pojawiły się nowe. Dla przypomnienia warto podać, że pierwsze armie pancerne w Armii Czerwonej sformowano jeszcze w 1942 roku, ale do czasu bitwy pod Kurskiem nie przetrwała żadna z nich. I tak 3. APanc tzw. pierwszego formowania powstała decyzją z 25 maja 1942 roku – przeformowano ją 26 kwietnia 1943 roku w 57. Armię. 5. Armię Pancerną, także powstałą 25 maja 1942 roku, jeszcze w lipcu tego samego roku rozformowano i wycofano do rezerwy jako sztab. 1. Armię Pancerną sformowaną decyzją z 22 lipca rozformowano w sierpniu 1942 roku, 4. APanc zaś również powstałą 22 lipca przeformowano 22 października 1942 roku w 65. Armię. Potem powstała jeszcze 5. APanc wedle rozkazu z 30 sierpnia 1942 roku (nazwa przydzielona po raz drugi), ale i ona doczekała się rozformowania w kwietniu 1943 roku.

Ostatnią armią pancerną jaką sformowano przed wprowadzeniem nowej struktury dla tego typu związków była właśnie 2. Armia Pancerna. Jako szósty już z kolei związek tego rodzaju, została decyzją Stawki WGK powołana do istnienia 10 stycznia 1943 roku na bazie 3. Armii Rezerwowej Frontu Briańskiego. Na początku lutego miała ona w swoim składzie 16. Korpus Pancerny, 16. Dywizję Strzelecką Gwardii, 51. batalion motocyklowy, 37. pułk moździerzy gwardii (rakietowy) i 357. samodzielny batalion inżynieryjny. W tym miesiącu została uzupełniona dodatkowymi formacjami i skierowana do Frontu Centralnego, gdzie brała udział w zakończonych niepowodzeniem natarciach na przełomie lutego i marca. 1 marca armia ta dysponowała następującym jednostkami: 11. Korpus Pancerny, 16. Korpus Pancerny, 60., 112., 194. Dywizja Strzelecka, 115. Brygada Strzelecka, 28. Brygada Narciarzy, 11. Brygada Pancerna Gwardii, 29. pułk czołgów gwardii, dwa pułki artylerii przeciwpancernej, pułk moździerzy, batalion motocyklowy i inżynieryjny. Jak widać była to jeszcze wówczas armia pancerna o strukturze organizacyjnej typowej dla okresu 1942/1943. Czyli obok korpusów pancernych, występowały w niej klasyczne dywizje piechoty, w Armii Czerwonej nazywane dywizjami strzelców.

Tymczasem na początku 1943 roku dokonano w Moskwie kolejnej reformy struktury organizacyjnej armii pancernej. Przyjęta 28 stycznia Dyrektywa Nr 2791 Państwowego Komitetu Obrony zakładała, że do czerwca 1943 roku uda się sformować aż 10 nowych armii pancernych, każda o sile 46 000 żołnierzy i 640 czołgów (430 T-34, 210 T-70). Dyrektywa ustalała nowe struktury dla armii pancernych. Miały one mieć jednorodny charakter i składać się wyłącznie z jednostek o trakcji mechanicznej. Co ważne, w ich szeregach miały pojawić się teraz formacje różnych rodzajów broni, co miało umożliwić im skuteczne działania samodzielne. Wedle wytycznych armia czołgowa powinna posiadać: dowództwo, dwa korpusy pancerne, korpus zmechanizowany, pułk motocyklowy, dywizję i pułk artylerii przeciwlotniczej, dwa pułki artylerii przeciwpancernej (w kwietniu dodano dodatkowo dwa pułki dział samobieżnych), pułk artylerii haubic (zastąpiony następnie dwoma pułkami moździerzy), pułk moździerzy gwardii (rakietowy), batalion inżynieryjny, pułk łączności, pułk samolotów łącznikowych (20 x U-2), pułk samochodowy (zaopatrzeniowy), dwa bataliony naprawczo-remontowe oraz pozostałe służby logistyczne. Łącznie w pełni skompletowana według wzorców armia powinna liczyć 46 121 żołnierzy i do 654 czołgów oraz dział samobieżnych, a po dodaniu kolejnych dwóch pułków dział samobieżnych, do 696 wozów bojowych. Wystawienie 10 takich armii było jak na warunki Armii Czerwonej z pierwszej połowy 1943 roku niewykonalne. Ostatecznie w 1943 roku RKKA sformowała cztery nowe armie pancerne: 5. Armię Pancerną Gwardii decyzją z 28 stycznia, 1. Armię Pancerną decyzją z 30 stycznia 1943 roku, 3. Armię Pancerną Gwardii decyzją z 14 maja 1943 roku i 4. Armię Pancerną decyzją z 16 lipca 1943 roku (już w trakcie bitwy pod Kurskiem).

Jak więc widać 2. APanc była jedyną armią pancerną, którą sformowano jeszcze przed dyrektywą z 28 stycznia, a jaka przetrwała wiosenną reorganizację. Nie było już sensu jej rozwiązywania, choć zafundowano jej wiosną 1943 roku zasadniczą przebudowę wewnętrzną. Z pierwotnego składu armii ostał się tylko 16. Korpus Pancerny i kilka oddziałów samodzielnych. Zniknęły nie tylko dywizje strzeleckie – w czerwcu zamiast 11. KPanc do armii trafił 3. Korpus Pancerny. Odtąd to właśnie te dwa korpusy – 3. i 16. KPanc – miały tworzyć kościec armii. Jak widać armia nie miała etatu zgodnego z założeniami, była słabsza, w tym czasie bowiem korpusy zmechanizowane wchodzące w skład armii pancernych były jeszcze rzadkością.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 4/2013