Armia chińska w latach 1912–1937

Aleksander Pimonow

Armia chińska

w latach 1912–1937

Przełom XIX i XX wieku był dla Chin okresem gwałtownych zmian politycznych. Przegrana wojna z Cesarstwem Japonii uzmysłowiła potrzebę modernizacji armii i systemu administracyjnego, który okazał się całkowicie niefunkcjonalny. Jednocześnie państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone dostrzegły jak duże korzyści ekonomiczne mogą osiągnąć w wymianie handlowej z Chinami, które pomimo licznych niedostatków były potęgą gospodarczą w Azji. Interwencja Europejczyków sprawiła, że słaby rząd cesarski musiał przyjąć poniżające warunki pokojowe a w Chinach pojawiły się handlowe enklawy brytyjskie, francuskie oraz niemieckie. W 1912 roku Sun Jat-sen doprowadził do powstania Republiki Chińskiej i tym samym Państwo Środka wkroczyło na nową drogę swojej historii.

Upadek cesarstwa
25 lipca 1894 roku na wodach Morza Żółtego doszło do zatopienia chińskiego transportowca Kowshing przez japoński krążkownik Naniwa. Chińska jednostka przewoziła 1300 żołnierzy, z których uratowano tylko stu siedemdziesięciu. W ten sposób rozpoczęły się działania wojenne, których celem było opanowanie Korei. Korea znajdowała się pod politycznym i wojskowym protektoratem Chin, które utrzymywały silne garnizony w rejonie miast Asan i Phenian. W wyniku działań wojsk japońskich jednostki chińskie tworzące grupę południową (rejon Asan) zostały rozbite 29 lipca 1894 roku, co ciekawe na dwa dni przed oficjalnym wypowiedzeniem wojny.

Kolejna bitwa miała miejsce w rejonie Phenianu, gdzie Chińczycy skoncentrowali około 20 000 żołnierzy. Zacięte walki były toczone 15 i 16 września, w efekcie nieudolnego dowodzenia strona chińska straciła 5000 zabitych i tylko 6000 żołnierzy zdołało dotrzeć do granicy z Mandżurią. Kolejna klęska spowodowała upadek morale, zwłaszcza że toczona wojna morska także przyniosła straty stronie chińskiej. Japończycy skierowali się na półwysep Liaotung. Celem wojsk japońskich było zdobycie twierdzy Port Artur.

Twierdza była systematycznie rozbudowywana, w skład systemu obronnego wchodziło trzynaście fortów nadbrzeżnych i dziewięć fortów usytuowanych w głębi lądu. Obrońcy dysponowali 80 znakomitymi armatami fortecznymi specjalnie zakupionymi w Niemczech. 21 listopada 1894 roku wojska japońskie rozpoczęły szturm, który zakończył się po kilkugodzinnej walce. Świat obiegły relacje Europejczyków, którzy znajdowali się w Port Arturze, o masakrze dokonanej na ludności cywilnej i załodze twierdzy. Niestety jak pokazały kolejne lata konfliktu chińsko-japońskiego rzezie ludności będą stałym elementem działań japońskiej armii. 13 grudnia Japończycy zdołali zająć miasto Hajczeng, co otwierało im drogę na Pekin. Jednakże priorytetem dla Japonii było opanowanie największej bazy floty chińskiej, która mieściła się w Wejhajwej. Padła ona w marcu 1895 roku, w ten sposób Japonia opanowała żeglugę na Morzu Żółtym.

Po serii spektakularnych porażek strona chińska zaproponowała rozmowy pokojowe, które zakończyły się podpisaniem 30 marca 1895 roku rozejmu, a 17 kwietnia traktatu pokojowego. Na mocy traktatu z Shimonoseki Chiny uznawały niezależność Korei, oddawały Japonii południową część Mandżurii, półwysep Liaotung, Tajwan (Formoza) oraz Wyspy Peskadorskie. Dodatkowo Japonia miała otrzymać 300 mln jenów odszkodowania (dla porównania: budżet Japonii w 1895 roku wynosił 80 mln jenów). W odrębnym traktacie handlowym Chiny zgadzały się na wprowadzenie korzystnych warunków handlowych na towary eksportowane przez Japonię.

Warunki traktatu pokojowego zawartego pomiędzy Chinami i Japonią spotkały się z niezadowoleniem Rosji, Francji i Niemiec. Państwa te obawiały się – niebezpodstawnie – że korzystna pozycja jaką miały one do tego momentu w Chinach, zostanie zachwiana. 23 kwietnia 1895 roku została skierowana ostra nota do rządu japońskiego mówiąca o braku akceptacji na dzierżawę półwyspu Liaotung i posiadanie przez Japonię garnizonu w Port Arturze. Wobec zdecydowanej postawy trzech mocarstw Japonia odstąpiła od tego warunku. W 1898 roku Rosja podpisała układ o dzierżawie z Chinami i wprowadziła swoje wojska do Port Artur. Japonia zyskała jednak nowego sojusznika, którym stało się Imperium Brytyjskie. Anglicy wspierali politycznie Japonię, co oznaczało osłabianie pozycji Rosji i Francji w Chinach. Ostatecznie Anglicy zdecydowali się na podpisanie układu sojuszniczego z Japonią w 1902 roku.

Ultimatum trzech mocarstw w sprawie półwyspu Liaotung oznaczało poparcie Chin w polityce przeciwko Japonii. Rosja 1 czerwca 1896 roku podpisała układ z Chinami, który mówił o wsparciu w razie konfliktu na lądzie i morzu. Rząd chiński przyznał Rosji szereg koncesji handlowych, z których najważniejszą była zgoda na budowę linii kolejowej do Władywostoku. Tak powstała zbudowana w latach 1897-1902 Kolej Wschodniochińska, która przynosiła obu stronom bardzo duże zyski. W tym samym roku Rosja zdecydowała się na wprowadzenie silnego kontyngentu wojskowego na teren Korei. Japończycy musieli zaakceptować także i to w obawie przez wojną z Rosją i popierającymi ją Francją i Niemcami. Niemcy widząc, jakie zyski osiąga Rosja w handlu z Chinami postanowili włączyć się do gry. W listopadzie 1897 roku doszło do zamordowania misjonarzy, którzy znajdowali się pod opieką rządu niemieckiego. Niemcy postanowili wykorzystać nadarzającą się sytuację i zażądali dzierżawy portu Kiaoczou (Ciaosien) leżącego na półwyspie Szantung.

Chińczycy byli zmuszeni przyjąć niemieckie ultimatum i 6 marca 1898 roku podpisali umowę na dzierżawę miasta na okres 99 lat. Rosja podpisał układ o dzierżawie półwyspu Liaotung i Port Artur 24 marca, natomiast Francja otrzymała rejon zatoki Kuangczouwan w Chinach południowych. Imperium Brytyjskie zmusiło Chiny do podpisania umowy o dzierżawie portu w Wejhajwej oraz południowej części półwyspu Koulun w rejonie Hongkongu. Chiny zostały podzielone na handlowe strefy wpływów, gdyż sąsiadujące chińskie prowincje z obszarami dzierżawionymi stawały się automatycznie „francuskie” lub „rosyjskie”.

Intensywna wymiana handlowa oznaczała „europeizację” Chin, co spotkało się z dużym oporem ludności. W 1899 roku w rejonie Szantungu doszło do rozruchów skierowanych przeciwko „zamorskim diabłom” jak nazywano Europejczyków. Rozruchy z czasem przekształciły się w ogólno chińskie powstanie, które nazwano „powstaniem bokserów”. W Pekinie i Tiencinie powstańcy otoczyli dzielnice zamieszkane przez Europejczyków, spalono misje katolickie i protestanckie, niszczono przedstawicielstwa zachodnich firm handlowych. Wobec zaistniałej sytuacji państwa europejskie oraz rząd Stanów Zjednoczonych i Japonii wysłały kontyngent wojskowy liczący około 20 000 żołnierzy, na którego czele stanął niemiecki gen. Alfred Waldersse. 14 sierpnia 1900 roku wojska interwencyjne zajęły Pekin i zdławiły powstanie. We wrześniu 1901 roku rząd chiński podpisał ugodę, na mocy, której zgodził się wypłacić odszkodowanie za straty spowodowane przez powstańców.

Stanowisko państw zachodnich wobec Chin nie było jednoznaczne. Rząd amerykański domagał się równych praw w handlu (tzw. polityka „otwartych drzwi” określona we wrześniu 1899 roku), Brytyjczycy dążyli do osłabienia pozycji Rosji i wzmocnienia Japonii. W styczniu 1902 roku w Londynie podpisano układ japońsko-brytyjski, który uznawał strefy wpływów obu państw w Chinach i Korei. Jeden z punktów układu okazał się w nadchodzącej przyszłości dla Japonii wręcz zbawienny. Punkt ów mówił, o zachowaniu neutralności gdyby jedna ze stron wdała się w konflikt w obronie swoich interesów w Chinach. Ponadto strona neutralna miała przeciwdziałać w przyłączeniu się innych państw do wojny. Gdy Japończycy oblegali wojska rosyjskie w Port Arturze, na pomoc ruszyły bałtyckie eskadry dowodzone przez adm. Rożestwienskiego, wówczas rząd brytyjski odmówił im przejścia przez Kanał Sueski, co zmusiło Rosjan do opłynięcia Afryki. Zanim flota rosyjska dotarła do celu załoga Port Artura skapitulowała. Klęska Rosji w wojnie z Japonią była dla polityki chińskiej ciosem. Rosja była zmuszona „oddać” półwysep Liaotung z Port Arturem, część Kolei Wschodniochńskiej (od Port Artura do Czangczunu), południową część wyspy Sachalin oraz prawo do połowów na rosyjskich wodach Morza Japońskiego, Ochockiego oraz Beringa. Ponadto Rosja i Japonia zobowiązywały się do ewakuacji swoich wojsk z obszaru Mandżurii. Cesarstwo Japońskie w sierpniu 1910 roku anektowało Koreę likwidując w ten sposób to niepodległe państwo.

Równocześnie w Chinach doszło do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych. W październiku 1911 r. w mieście Wuchang wybuchły zamieszki, wysłane do stłumienia rebelii oddziały armii cesarskiej przyłączyły się do Narodowców. W efekcie w grudniu większość generałów opowiedziała się za Kuomintangiem, co zmusiło cesarza Pu Ji do abdykacji, tym samym doszło do obalenia panowania dynastii cesarskiej Cing. W styczniu 1912 roku Chiny zostały republiką. Pierwszym prezydentem wybrano Sun Jat-sena, założyciela Związku Odrodzenia Chin (1894 rok), a następnie Narodowej Partii Rewolucyjnej – Kuomintangu. Sun Jat-sen nie utrzymał się na stanowisku zbyt długo. Już bowiem w czerwcu 1913 roku na prezydenta wybrano gen. Juan Szy-kaja, polityka bardziej umiarkowanego w poglądach, konserwatystę, który wkrótce wprowadził rządy autokratyczne. Juan Szy-kaj ogłosił się cesarzem i część rządu opowiedziała się za przywróceniem monarchii. Oznaczało to wybuch walk, rewolucja kierowała się hasłami nacjonalistycznymi, które znalazły podatny grunt w społeczeństwie chińskim, zwłaszcza wśród młodzieży akademickiej.

W styczniu 1914 r. oddziały Nacjonalistów opanowały znaczne obszary kraju, ze stolicą włącznie. W czerwcu zmarł Juan Szy-kaj co doprowadziło do całkowitej anarchii, rozpoczął się okres krwawych walk pomiędzy oddziałami gubernatorów poszczególnych prowincji. Korzystając z tego chaosu oraz wojny w Europie Japonia postanowiła przystąpić do decydującego starcia z Chinami. 18 stycznia 1915 roku ambasador Japonii przedstawił w Pekinie notę, która zawierała szereg postulatów natury politycznej i gospodarczej. Japonia domagała się przyznania prawa do nabywania ziemi przez obywateli japońskich, budowania kopalń oraz ich eksploatacji, przyznania koncesji na linie kolejowe, które będą pod kontrolą Japonii. Rząd chiński nie znalazł poparcia i 25 maja przyjął warunki japońskie. Na terenach Mandżurii i Mongolii Wewnętrznej powstały silne garnizony japońskie.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 2/2013