Avia B-534 – cz. I

Leszek A. Wieliczko

Avia B-534 był najnowocześniejszym myśliwcem czechosłowackiej konstrukcji, który wszedł do produkcji i wyposażenia jednostek lotniczych przed rozpadem Czechosłowacji w marcu 1939 r. Podczas drugiej wojny światowej był używany bojowo w lotnictwie słowackim i bułgarskim. W tym czasie był już wszakże przestarzały i pod każdym względem (może poza zwrotnością) ustępował swoim przeciwnikom. Chociaż nie dane mu było bronić czechosłowackiego nieba w okresie bezpośredniego zagrożenia kraju przez III Rzeszę jesienią 1938 r., to stał się dla Czechów i Słowaków tym, czym dla nas PZL P.11c – symbolem i legendą.

Geneza

Avia (pełna nazwa: Avia, akciová společnost pro průmysl letecký) była w dwudziestoleciu międzywojennym jedną z trzech największych czechosłowackich wytwórni lotniczych, obok Letova (Vojenská továrna na letadla Letov) i Aero (Aero, továrna letadel, dr. Kabeš). Na przełomie lat 20. i 30. w Avii nastąpiły znaczące zmiany. Pod koniec 1929 r. utalentowani konstruktorzy Pavel Beneš i Miroslav Hajn odeszli do firmy Českomoravská-Kolben-Daněk a.s., gdzie w marcu 1930 r. utworzyli wydział budowy samolotów ČKD-Praga. Dla Avii była to duża strata, ponieważ Beneš (współzałożyciel Avii wraz z Václavem Malým) i Hajn byli twórcami m.in. znanych samolotów myśliwskich BH-21 i BH-33 (ten drugi był produkowany na licencji w Polsce jako PWS-A). Wraz z nimi Avię opuściła spora grupa techników i robotników. Nowymi głównymi konstruktorami Avii zostali inżynierowie František Novotný i Robert Nebesář, którzy stanęli na czele dwóch oddzielnych biur projektowych. Novotný pracował wcześniej w firmie Letov. Jego pierwszym zadaniem w Avii było przygotowanie seryjnej produkcji myśliwców Ba-33 (BH-33L) i bombowców F-IX (czyli licencyjnych holenderskich Fokkerów). W latach 1930–1931 siedziba firmy Avia została przeniesiona z praskich Holešovic do nowoczesnego, nowo zbudowanego zakładu we wsi Letňany koło Čakovic, na obrzeżach Pragi.

Pierwszym samolotem opracowanym samodzielnie przez inż. Novotnego był dwupłatowy myśliwiec B-34 . W jego konstrukcji Novotný zastosował rozwiązania podpatrzone w brytyjskiej firmie Hawker, w której kilka lat wcześniej odbył krótki staż. Kadłub tworzyła przestrzenna kratownica z rur stalowych i duraluminiowych, połączonych ze sobą śrubami i nitami zamiast spawania. Dzięki temu w razie uszkodzenia konstrukcję można było łatwo naprawić nawet w warunkach polowych. Przednia część kadłuba została pokryta łatwo zdejmowalnymi metalowymi panelami, a tylna oprofilowana sklejką i obciągnięta płótnem. Skrzydła i usterzenie miały konstrukcję metalową z płóciennym pokryciem. Do napędu zastosowano chłodzony cieczą, 12-cylindrowy silnik rzędowy w układzie V Avia Vr-36 o mocy 650 KM, czyli licencyjny Hispano Suiza 12 Nbr. Pod silnikiem we wspólnej obudowie umieszczono chłodnice cieczy i oleju. Samolot spoczywał na ziemi na stałym trójpodporowym podwoziu z płozą ogonową. Koła były osłonięte owiewkami. Uzbrojenie składało się z dwóch zsynchronizowanych karabinów maszynowych ČZ vz. 30 kal. 7,92 mm, umieszczonych po bokach kadłuba pod dużymi kroplowymi przetłoczeniami. Kabina pilota była odkryta, osłonięta jedynie wiatrochronem.

Budowę prototypu B-34.1 ukończono w lecie 1931 r. Jego oblotu dokonał fabryczny pilot doświadczalny Václav Kočí 2 lutego 1932 r. W efekcie prób w locie Novotný dokonał kilku zmian, aby poprawić osiągi i własności lotne. Cofnięto wlot powietrza do chłodnic cieczy i oleju, zmodyfikowano osłonę silnika, drewniane dwułopatowe śmigło zastąpiono metalowym wyposażonym w kołpak i powiększono ster kierunku. 1 lipca prototyp trafił do Wojskowego Lotniczego Instytutu Badawczego (Vojenský letecký ústav studijní, VLÚS) w celu przeprowadzenia prób wojskowych. Piloci VLÚS ocenili samolot jako ciężki i niezgrabny w locie. Chłodnica okazała się nieefektywna, co skutkowało przegrzewaniem się silnika. Wobec tego w 1933 r. w prototypie ponownie zmodyfikowano kształt steru kierunku (zastosowano wyważenie rogowe) i wlotu powietrza do chłodnic.

Mimo iż poprawiony prototyp miał osiągi niewiele lepsze niż Ba-33 i tym samym nie spełniał oczekiwań Ministerstwa Obrony Narodowej (Ministerstvo národní obrany, MNO), to zamówiono produkcję 12 egzemplarzy seryjnych B-34. Samoloty zostały dostarczone w lecie 1934 r. Od prototypu różniły się brakiem wyrzutników bombowych i owiewek na kołach oraz drewnianymi śmigłami. We wrześniu seryjne B-34 trafiły do 37. Eskadry z 3. Pułku Lotniczego, gdzie służyły do początku 1937 r. Potem zostały rozdzielone do eskadr szkolnych czterech pułków (1–4). Samolot nr B-34.4 rozbił się 12 kwietnia 1937 r. W czerwcu 1938 r. także prototyp B-34.1 przekazano Eskadrze Szkolnej 4. Pułku. Po rozpadzie Czechosłowacji 15 marca 1939 r. i zajęciu Czech i Moraw przez Niemcy, osiem maszyn seryjnych i prototyp przejęła Luftwaffe, a pozostałe trzy egzemplarze seryjne trafiły do lotnictwa Słowacji.

Zgodnie z przyjętą w tamtych latach praktyką, od samego początku zespół inż. Novotnego opracował kilka wersji rozwojowych B-34, różniących się między sobą głównie zespołem napędowym. W założeniu miało to ułatwić eksport samolotu – zagraniczni klienci mogliby bowiem wybrać wersję z najbardziej im odpowiadającym silnikiem. Trzy z nich pozostały w stadium projektu: B-134 z 14-cylindrowym silnikiem gwiazdowym Walter Mistral 14Kbs o mocy 700 KM, B-334 z 14-cylindrowym silnikiem gwiazdowym Armstrong Siddeley Jaguar Major (Panther) o mocy 490 KM i B-434 z 12-cylindrowym silnikiem rzędowym Hispano Suiza Xbrs o mocy 650 KM. Jedynie wersja B-234 z 9-cylindrowym silnikiem gwiazdowym Avia (Škoda) R-29 o mocy 580–600 KM doczekała się realizacji. Przyczyna była prosta – zarząd koncernu Škoda, głównego akcjonariusza Avii, postanowił znaleźć zastosowanie dla nowo opracowanego silnika, który wszakże okazał się nieudany . Prototyp B-234 (nr ser. B-34.2) zbudowano w sierpniu 1932 r. W odróżnieniu od B-34 lotki znajdowały się tylko na górnym płacie. Kaemy przeniesiono do skrzydeł dolnego płata, poza okrąg śmigła. Podczas prób kołowania 20 lutego 1933 r. okazało się, że silnik nie osiąga zaplanowanych obrotów i mocy, więc samolot nie będzie w stanie wystartować. Ponieważ w tym czasie trwały już prace przy kolejnej wersji B-534, więc zrezygnowano z rozwoju B-234. Zdjęto silnik, a płatowiec wykorzystano do budowy pierwszego prototypu B-534.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 1-2/2019