Bajkonur

Waldemar Zwierzchlejski

Bajkonur

– największy kosmodrom planety

Skąd wystartował pierwszy sztuczny satelita Ziemi? Odpowiedź na to proste, zdawałoby się pytanie, jest oczywista – z Bajkonuru. Ale nie zawsze tak było. Przez kilka lat po starcie pierwszego sztucznego satelity Ziemi, lokalizacja Bajkonuru była znana jedynie w przybliżeniu, a jego właściwa nazwa – nieznana w ogóle.

Sytuacja ta dotyczyła oczywiście Zachodu, ale i po wschodniej stronie żelaznej kurtyny nie wyglądało to lepiej – tu tajemnica wojskowa okrywała nie tylko lotniska, czy jednostki wojskowe, ale czasem nawet dworce kolejowe, a co dopiero kosmodrom, będący jednocześnie gigantycznym poligonem rakietowym.

Gdzie leży Bajkonur?
W pierwszych latach ery kosmicznej (od 4 października 1957 roku) agencja TASS, podając informacje o starcie rakiet kosmicznych, w ogóle nie wymieniała kosmodromu z nazwy, nie podawała też jego choćby przybliżonej lokalizacji. Wielu myślało, że Sputniki startowały gdzieś z europejskiej część Związku Radzieckiego, bardziej obeznani z tematem wymieniali tu poligon rakietowy Kapustin Jar leżący na wschód od Wołgogradu, skąd, począwszy od 1947 roku, startowały pierwsze radzieckie rakiety balistyczne R-1, będące kopiami zdobycznych niemieckich A-4, szerzej znanych jako niesławne V-2. Poligon ten, z racji stosunkowo niewielkiej odległości od granic ZSRR, był od dawna inwigilowany za pomocą samolotów rozpoznawczych, czy stacji radiolokacyjnych dalekiego zasięgu. Jednak dane pozyskane właśnie za pomocą tych środków nie potwierdzały tych przypuszczeń. Kosmodromu trzeba było szukać zupełnie gdzie indziej. Zresztą został on zlokalizowany na zdjęciach lotniczych z samolotu U-2 jeszcze w 1957 roku – pierwszy przelot miał miejsce 5 sierpnia, zaledwie dziesięć dni przed pierwszym udanym startem międzykontynentalnego rakietowego pocisku balistycznego R-7, który, po drobnych przeróbkach, wkrótce stał się osnową radzieckiego programu kosmicznego.

Miejscem startu był pustynny obszar w Kazachstanie, na wschód od Jeziora Aralskiego, tuż na północ od rzeki Syr-Daria. Sama nazwa Bajkonur (termin ten po kazachsku oznacza bogatą dolinę) pojawiła się dopiero po starcie Jurija Gagarina (12 kwietnia 1961 roku), gdyż dla rejestracji przez FAI ustanowionych przez niego rekordów, należało podać nazwę i miejsce startu. Sowieci co prawda podali je, jednak lokalizacja 47° 22’N i 63° 25’E była nieprawdziwa (rzeczywiste współrzędne miały wartości 45° 40’N i 63° 19’E), jak też i nazwa miała niewiele wspólnego z rzeczywistością. Jednakże na mapach, jakieś 200 km na wschód od podanego miejsca, leżała osada Bajkonur, a to, że nie była ona w żaden sposób związana z infrastrukturą poligonu, nie miało najmniejszego znaczenia. Rzeczywiste serce tajnego kosmodromu leżało na południe od wyrzutni, w miasteczku na brzegu Syr-Darii, które nosiło nazwę Tiuratam. W 1955 roku, gdy rozpoczęła się budowa poligonu – o kosmodromie Korolow mógł wówczas jeszcze jedynie marzyć – liczyło ono zaledwie trzy tysiące mieszkańców.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 1/2013