Budapeszt 1956

W 1956 roku w dwóch krajach tzw. „demokracji ludowej” rozegrały się rewolucyjne wydarzenia polityczne. Ich wspólnym mianownikiem był zbrojny bunt oraz walka społeczeństw Polski i Węgier przeciwko władzy marksistowsko-stalinowskiej. Ich katalizatorem było zaproszenie do Moskwy, w lutym 1956 roku, przez Nikitę Chruszczowa wszystkich przywódców partii komunistycznych na XX zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Na spotkaniu Chruszczow potępił m.in. „kult jednostki”. Potem wydarzenia potoczyły się lawinowo. W Polsce najpierw wybuchł zbrojny bunt w Poznaniu (28 czerwca 1956 roku; w mieście zginęło 57 osób, 384 zostało rannych). Na fali wzrastającego oburzenia kilka miesięcy później Władysław Gomułka objął władzę. Atmosfera przemian w Polsce, a szczególnie „polska droga do socjalizmu”, udzieliła się Węgrom, dając w październiku 1956 roku początek ich rewolucji.

Węgry przed rewolucją 1956 roku
Echa wydarzeń październikowych w Warszawie były bacznie nasłuchiwane przez społeczeństwa bloku radzieckiego. Węgry były krajem, który podobnie jak Polska, dostał się po przegranej II wojnie światowej w orbitę wpływów politycznych i militarnych ZSRR. W latach 1940-1945 Węgry stanęły u boku Niemiec, biorąc udział w działaniach wojennych na froncie wschodnim. Mimo klęsk Węgrzy, jako jeden z nielicznych aliantów Hitlera, walczyli przeciwko Rosjanom i Rumunom do ostatnich dni III Rzeszy. Zapłacili za tę postawę wysoką daninę. Odebrano im wszelkie ziemie przyłączone w wyniku ekspansji z lat 1938-1941. Kraj uległ dużym zniszczeniom, wycenionym na 22 miliardy pengö - tj. 40% majątku narodowego. Suma ta odpowiadała przynajmniej pięciokrotnemu dochodowi narodowemu Węgier z roku 1938. Podczas wojny ok. 400 000 Węgrów straciło życie, a dwa razy więcej trafiło do sowieckiej niewoli, kilkaset tysięcy uprowadzono do Rosji. Kolejnym kosztem uczestnictwa Węgrów w wojnie było ponad 400 000 kobiet węgierskich zgwałconych i zarażonych chorobami wenerycznymi po przejściu „bohaterskich hord” Armii Czerwonej (według oficjalnych badań medycznych wykonanych na Węgrzech w 1946 roku). Na Węgrzech proces instalowania reżimu komunistycznego przebiegał brutalnie. Z monarchii, gdzie panował regent i funkcjonowało państwo prawa, utworzono republikę, zrywając więzy z tradycją Królestwa Korony św. Stefana. Od tego momentu nasiliła się metodyczna walka sił komunistycznych, które dążyły do totalnego narzucenia hegemonistycznej władzy i zniszczenia „wstecznych sił starego reżimu”. Jednym z elementów zaostrzającej się walki była nacjonalizacja banków, przemysłu, ziemi czy szkolnictwa, co miało miejsce w latach 1947-1948. W rękach państwa znalazło się np. 85% gospodarki oraz całe szkolnictwo. Komuniści zdobyli całą władzę w trzy lata. Symbolem ich tryumfu było ogłoszenie 20 sierpnia 1949 roku powstania Węgierskiej Republiki Ludowej. Tego dnia wprowadzono nową konstytucję. Węgry stały się dyktaturą proletariatu, państwem robotników i chłopów. Całkowitą władzę objęła Węgierska Partia Pracujących (Magyar Dolgozók Pártja - MDP) przekształcona z Węgierskiej Partii Komunistycznej. Na jej czele stał sekretarz generalny, ortodoksyjny stalinista, Mátyás Rákosi (właściwe nazwisko Mátyás Rosenfeld, 1892-1971). Pozostałe węgierskie partie polityczne traktowano jako kontrrewolucyjną bazę i „czarną reakcję”, a ich członkowie podlegali politycznemu wykluczeniu, a liderzy eksterminacji. Poszukiwania wrogów nie ominęły szeregów MDP. Schizofreniczna stalinowska polityka doszukiwania się w każdym i wszędzie wroga rewolucji doprowadziła m.in. do oskarżenia, a potem skazania na śmierć ministra spraw zagranicznych László Rajka, wiceministra obrony, szefa sztabu generalnego György Pálffy-Oestereichera. Zasięg „polowania na czarownice” obejmował całe społeczeństwo, nikt nie czuł się bezpiecznie. Wydział Bezpieczeństwa Państwa (Államvédelmi Hatóság – ÁVH) był zbrojnym ramieniem partii, który odpowiadał za totalną polityki represji przeciwko Węgrom. Jego funkcjonariuszy nazwano „awoszami” („avo”) - odpowiednik polskich „ubeków”. Ministerstwo powstało w 1950 roku po połączeniu wojskowej policji politycznej i cywilnej służby bezpieczeństwa. Na czele ÁVH stał Péter Gábor. Jego funkcjonariusze mieli totalne uprawnienia, łącznie „z prawem” zabijania tzw. wrogów ludu. Ministerstwo szybko stało się „państwem w państwie”. Mogło wsadzać do więzień, represjonować kogo chciało, m.in. posadziło głównych działaczy węgierskiej partii komunistycznej, w tym Jánosa Kádára, Gyula Kallaiego, Géza Losonczeyego, Ferenca Donátha. Przed takim aresztowaniem i bestialskim śledztwem „uchronił” siebie i swoją rodzinę minister spraw wewnętrznych Sándor Zöld, popełniając zbiorowe samobójstwo. Tysiące funkcjonariuszy ÁVH głęboko penetrowało życie Węgrów. Dysponowali siatką 300 000 informatorów, którzy meldowali o wszystkim co działo się w kraju. „Awosze” zajmowali się 1 136 434 osobami, co piątym dorosłym obywatelem w latach 1952-1953. Przed sądy trafiło 516 708 Węgrów. Skazani trafiali do więzień, obozów odosobnienia i niewolniczej pracy, gdzie najbardziej ponurą sławą okrył się obóz w Recsk, istniejący w latach 1950-53. Represje dotknęły Kościół katolicki i dawne elity węgierskie. 28 grudnia 1948 roku aresztowano prymasa Węgier Józsefa Mindszentyego, którego skazano na dożywocie w procesie pokazowym w lutym roku następnego. Za nim poszli do więzienia inni hierarchowie kościelni. W ramach walki klasowej bezwzględnie rozprawiono się z dawną klasą panującą i „kułakami”, a za „kułaków” uważano m.in. tych, którzy mieli 3-5 hektarów ziemi. W 1949 roku rozpoczęto tworzyć wśród węgierskich chłopów spółdzielnie produkcyjne. Akcja ta spotkała się z powszechnym, biernym oporem - nie uprawiano pól i wybijano bydło masowo. Efektem nacjonalizacji i „uspółdzielniania” rolnictwa był spadek produkcji rolnej o 1/3, co doprowadziło do reglamentowania żywności w 1953 roku. „Rozwojowa” polityka państwa ludowego doprowadziła do katastrofalnej sytuacji społeczno-gospodarczej na Węgrzech. Wielu Węgrom bieda i głód zaglądały często w oczy. Uprzywilejowaną częścią społeczeństwa były tylko rodziny przedstawicieli aparatu represji.

Jesienią 1956 roku na Węgrzech pod bronią znajdowało się ponad 200 000 ludzi, co jak na 9 milionowy kraj było wartością stosunkowo dużą, wyraźnie przerastającą możliwości państwa. Stąd w owym czasie trwała, zainicjowana po zakończeniu wojny w Korei, stopniowa redukcja węgierskiego potencjału militarnego. Węgierska Armia Ludowa była stale zmniejszana, z przeszło 200 000 etatów do 150 000 etatów a następnie 135 000 etatów. W momencie wybuchu rewolucji trwał proces rozformowywania dowództw kolejnych związków taktycznych, w tym 9. Korpusu i jego dywizji. Wojska polowe podlegały dowództwu 4. Armii, ulokowanej w stołecznym Budapeszcie. 4. Armii podlegały z kolei dwa funkcjonujące jeszcze korpusy
– 3. Korpus i 6. Korpus, których jednostki rozsiane były po garnizonach na terytorium całego kraju.
3. Korpus dysponował:
– 27. Dywizją Strzelecką
– 17. Dywizją Strzelecką
– 5. Dywizją Zmechanizowaną.
Z kolei 6. Korpus miał w swym składzie:
– 32. Dywizję Strzelecką
– 9. Dywizję Strzelecką
– 7. Dywizję Zmechanizowaną.
4. Armii podlegały ponadto bezpośrednio:
– 38. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej
– 87. Pułk Artylerii Przeciwpancernej
– 34. Pułk Artylerii Przeciwpancernej
– 35. Pułk Czołgów Ciężkich
– 12. Brygada Inżynieryjna
– 43. Pułk Łączności.
4. Armia była związkiem operacyjnym przewidzianym do aktywnych działań na wypadek wojny, natomiast w gestii sztabu generalnego i Ministerstwa Obrony Narodowej pozostawały ponadto:
– 8. Dywizja Strzelecka
– 30. Dywizja Artylerii Przełamania
– cztery dywizje artylerii przeciwlotniczej (15., 46., 55. i 58.)
– dwie dywizje lotnicze (26. i 66.)
– 37. Brygada Pontonowo-Mostowa
– kilka samodzielnych pułków, dywizjonów i batalionów różnych rodzajów broni, w tym także brygada okrętów rzecznych. Mimo istnienia dość rozbudowanych struktur, faktycznie Węgierska Armia Ludowa nie była rozwinięta do stanów etatowych, pułki miały realnie siłę batalionów, dywizje reprezentowały potencjał brygad. Struktury organizacyjne były kopią modelu znanego z Armii Radzieckiej, stąd w ramach dywizji zmechanizowanych funkcjonowały m.in. oddziały pancerne. Obok armii, na Węgrzech rozbudowany aparat siłowy – 60 000 ludzi – posiadały służby bezpieczeństwa wewnętrznego. W jego skład wchodziła milicja, służba więzienna, straż graniczna, a także kilka specjalnych, wyborowych batalionów „awoszy” (choć za „awoszy” uchodzili właściwie wszyscy milicjanci czy też straż graniczna). Z tych ostatnich w Budapeszcie stacjonował 1. batalion służby bezpieczeństwa (857 ludzi) oraz 1. i 2. tzw. batalion wartowniczy służby bezpieczeństwa (razem kolejnych 2000 funkcjonariuszy). Oddziały te były podporą władzy komunistów, ponieważ armia, pochodząca z poboru, nie mogła być uznana za czynnik „pewny politycznie” na wypadek walk wewnętrznych. Na Węgrzech stacjonował także Korpus Specjalny Armii Radzieckiej, o którym będzie mowa później.