C.K. Lotnictwo w działaniach nad Galicją, październik–grudzień 1914 r. Cześć I
Andrzej Olejko
18 września 1914 r. rosyjskie oddziały zostały ostrzelane przez przemyską artylerię forteczną, co oznaczało rozpoczęcie pierwszego oblężenia Twierdzy Przemyśl. Po krótkotrwałym sukcesie austro-węgierskiej kontrofensywy, w listopadzie carskie oddziały zalały Galicję, podchodząc aż pod Kraków. W prowadzonej wojnie manewrowej duża rolę odegrały jednostki C.K. Lotnictwa (K.u.K. Luftschifferabteilung).
Pierwsze oblężenie Twierdzy Przemyśl
Wraz z rozpoczęciem oblężenia Przemyśla lotnisko forteczne w Żurawicy opustoszało, ponieważ w wyniku przebazowania Flik. 11. i Flik. 14., „oddanych” przez c.k. Naczelne Dowództwo (Armeeoberkommando – AOK) dowództwu polowej c.k. 3. Armii, Flik. 11. znalazła się 20 IX na lotnisku polowym w Jaśle, 25 IX na lotnisku polowym w Nowym Sączu z przydziałem do AOK, by 16 X powrócić na lotnisko forteczne Twierdzy Przemyśl (Żurawica – od 4 XI była przydzielona do Festungskommando Przemyśl). Z kolei Flik. 14. przebazowano 22 (20?) IX na lotnisko polowe w Jaśle, następnie na lotnisko polowe Nowym Sączu, skąd trafiła ona ponownie na lotnisko forteczne Przemyśl-Żurawica, ale 3 XI powróciła do Jasła (Flik. 11. stała się Festung-Fliegerkompanie). Załogi Flik. 11. i 14. od 25 IX rozpoczęły loty rozpoznawcze w rejon dolin Sanu i Wiaru, w rejon Przemyśl–Dynów oraz rejon Radymno–Pruchnik–Jawornik–Niebylec–Jasło oraz Chyrów–Dobromil–Sanok–Krosno (meldunki z lotów z rejonu do linii Krakowiec–Mościska miano zrzucać w Przemyślu – Flik. 11. i 14. stacjonowały w Jaśle do 7 XI). Festungskommando Przemyśl potrzebowało aktualnych informacji na temat sił i ruchów jednostek rosyjskich i 16 IX poprosiło AOK o rozpoznanie lotnicze. 18 IX, już w „huku dział twierdzy”, wykonano lot w rejon Jarosławia (wykryto wrogie jednostki w sile korpusu w marszu) – Medyka (wykryto wrogą DP w marszu) – Krakowiec (wykryto wrogą DP w marszu) – Mościska (wykryto wrogą DP) – Sądowa Wisznia (wykryto spore siły w marszu). Podczas pierwszego oblężenia Twierdzy Przemyśl, oprócz stałej radiostacji, do łączności ze światem zewnętrznym posłużył samolot! Tą właśnie drogą AOK wysłało 1 X do oblężonego Przemyśla Hptm. Raabla z informacjami dla komendanta twierdzy gen. Hermana Kusmanka von Burgneustädten, dotyczącymi planowanej ofensywy c.k. armii polowych i dalszych zamiarów AOK. Także tą drogą Oblt. Aladár Tauszig oprócz ważnych meldunków, przywiózł z [oblężonej] twierdzy również pocztę polową i przekazał wiadomości od czasowo uwięzionych ich mile zaskoczonym rodzinom. Podczas pierwszego oblężenia Twierdzy Przemyśl uruchomiono w oparciu o lotnisko forteczne w Krakowie-Rakowicach i lotniska polowe w rejonie Brzeska (Okocim i Jasień) pierwszą na świecie udaną pocztową linię lotniczą, jak również wojskową linię łączności kurierskiej pomiędzy frontem a kwaterą AOK w Nowym Sączu, a następnie w Cieszynie.
Pocztową łączność z Przemyślem zainicjowała 1 X wspomniana załoga Flik. 14. w składzie Oblt. A. Tauszig i Hptm. Raabl. Lot ten otworzył powietrzną drogę łączności wiodącą do Przemyśla, a 6 X nastąpił start do lotu powrotnego załogi samolotu (samolot typu Albatros B. I – Steffel – uszkodzony ogniem rosyjskiej opl. wylądował w Jaśle, skąd rozkazy i pocztę dowieziono do Nowego Sącza ambulansem). Taki rodzaj kontaktu nadsańskiej twierdzy ze światem zewnętrznym najlepiej sprawdził się w trakcie drugiego jej oblężenia (5 XI 1914 r.–22 III 1915 r.). Spora intensywność lotów zwiadowczych obu stron spowodowała także zaistnienie jesienią 1914 r. zjawiska improwizowanej opl. nadsańskiej twierdzy, ponieważ w jej rejonie zdarzały się coraz częściej przypadki pojawiania się samolotów przeciwnika.
Pierwszy szturm Twierdzy Przemyśl oddziałów rosyjskich z 5 X 1914 r. został odparty, a 10 X kontruderzenie c.k. jednostek uwolniło nadsańską twierdzę. W czasie pierwszego oblężenia Twierdzy Przemyśl, a także po jego zakończeniu (po 10 X 1914 r.), w skład jej załogi wchodziły trzy Festungsballonabteilungen FAR 3. (1/3.R., 2/3.R. oraz 3/3. R), które we wrześniu na krótko skierowano początkowo do działań „w polu” pod Gródkiem Jagiellońskim na rzecz c.k. III Korpusu i Festungsartilleriebataillon 2/1. R. Aktywność obserwatorów Festungsballonabteilung 1/3. R. podczas pierwszego oblężenia Twierdzy Przemyśl była skuteczna (20 IX na kierunku Radymna balon obserwacyjny M 98. na uwięzi zainstalowano przy stanowiskach artylerii 4. okręgu obronnego i zniszczono wskutek skutecznego ostrzału rosyjską kolejkę polową z Radymna do Rokietnicy).
Pomimo coraz gorszych warunków atmosferycznych w końcu października loty obserwacyjne kontynuowano, a 30 X przedłożony został meldunek dowództwa 4. okręgu obronnego Twierdzy Przemyśl o doświadczeniach z obserwacjami samolotowymi i balonowymi, w którym zapisano: Obserwacja balonowa: dostarcza niewielkich rezultatów, ponieważ balon [obserwacyjny na uwięzi] zmuszony jest wznosić się – z powodu obecności wroga – daleko od wrogich pozycji, przez co i tak już zresztą krótkie próby były jeszcze bardziej skrócone. W kwestii zastosowania balonów obserwacyjnych na uwięzi podczas walk na Nord-Ostfront (front w Galicji) w 1914 r. pojawiła się szybko „frontowa reguła”: jeśli nie miano żadnego balonu na danym odcinku frontu, domagano się go, jeśli natomiast już go posiadano, narzekano na jego ułomności. Zdobyte doświadczenia wykazały, że zastosowanie balonu obserwacyjnego na uwięzi opłacało się stronie, która go posiadała, i że jego obecność była nieodzowna na rzecz artylerii.
Po oderwaniu się od nieprzyjaciela AOK postanowiło przeprowadzić kontrofensywę, mającą na celu odzyskanie Galicji Wschodniej. Plan kontrofensywy zakładał wykonanie uderzeń przez polową c.k. 1. Armię i niemiecką polową 9. Armię w kierunku Dęblina i Warszawy; na południe od Wisły miały zaś działać polowe c.k. 4. Armia nad Sanem, 3. Armia pod Przemyślem i 2. Armia na południe od twierdzy, które miały przerwać oblężenie Przemyśla. 28 IX oddziały niemieckiej polowej 9. Armii rozpoczęły ofensywę ku Wiśle, 1 X uderzyła polowa c.k. 1. Armia, a po trzech dniach 4 X kontratakowały pozostałe c.k. polowe armie pod Rzeszowem i Łańcutem, odrzucając siły przeciwnika za San. 5 X przeciwnik rozpoczął natomiast szturm przemyskiej twierdzy, który osiągnął apogeum 7 X – jego efekty okazały się fatalne dla atakujących w kwestii poniesionych strat, a 9 X do oblężonych zbli¬żyła się odsiecz polowej c.k. 3. Armii. Oddziały rosyjskiej polowej 3. Armii po poniesionej porażce wycofały się na wschód, zajmując pozycje w niewielkiej odległości od twierdzy przemyskiej, na rozkaz komendanta twierdzy zorganizowano zaś wypad, dzięki któremu rozerwany został pierścień oblężenia. Podczas zaciętych walk w dniach 28 IX–12 X na linii Wisły i Sanu c.k. armie polowe znalazły się po krótkim okresie walk pozycyjnych w fazie prowadzenia energicznej ofensywy. Jej celem miało być przełamanie frontu wschodniego w kierunku na Lwów i Lublin, jednak niekorzystny obrót rzeczy na lewym brzegu Wisły nastąpił wcześniej, zanim udało się c.k. armiom polowym odnieść zaplanowane sukcesy. Szef Sztabu Generalnego ck. Armii gen. Franz Conrad von Hötzendorf wydał 10 X rozkaz, aby dobę później c.k. 3. i 4. armie opanowały przeprawy na Sanie, co miało być wstępem do drugiej fazy kontrofensywy; niestety fatalne warunki pogodowe oraz działania przeciwnika pokrzyżowały te plany.
Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 3/2017