Gąsienicowe ciągniki artyleryjskie WP cz. II - AT-S

Piotr Krajewski

Gąsienicowe ciągniki artyleryjskie WP

cz. II - AT-S

W latach 50. XX wieku w ZSRS produkowano trzy podstawowe typy gąsienicowych ciągników artyleryjskich: lekkie AT-L, średnie AT-S i ciężkie AT-T. W Polsce nie posiadano najcięższych systemów uzbrojenia artyleryjskiego, do holowania których wykorzystywano etatowo ciągniki AT-T, co spowodowało, że wówczas nie spotkał się on z zainteresowaniem ze strony Wojska Polskiego. W pierwszej kolejności zadecydowano o zakupie ciągników AT-S, jako najbardziej potrzebnych ze względu na aktualnie posiadany sprzęt artyleryjski.

Historia ciągnika AT-S w ZSRS
W drugiej połowie lat 40. XX wieku w ZSRS opracowano wymagania taktycznotechniczne dla średniego ciągnika artyleryjskiego. Zapisano w nich, że perspektywiczna konstrukcja powinna spełniać następujące wymagania: ładowność 3 tony, możliwość holowania sprzętu o masie 8-14 ton, prędkość maksymalna nie mniej niż 35 km/h. Do napędu planowano wykorzystać silnik wysokoprężny o mocy 250-300 KM. W 1948 r. prace nad nowym ciągnikiem powierzono Czelabińskiej Fabryce Traktorów (Czelabinskij Traktornyj Zawod – CzTZ). Jednocześnie zainicjowano projektowanie trzech konstrukcji: Obiektu 710 – szybkiego traktora ogólnego przeznaczenia, Obiektu 711 – 140-konnego traktora przemysłowego i Obiektu 712 – średniego ciągnika artyleryjskiego. Założono znaczną unifikację pomiędzy tymi trzema pojazdami, w szczególności w zakresie układu przeniesienia napędu (sprzęgło, wał napędowy, skrzynia biegów, przekładnie boczne) i części układu jezdnego. Pomysł był dość nowatorski w tamtych czasach, ale często jak coś ma być uniwersalne, czyli do wszystkiego – to zdarza się, że wychodzi do ...niczego. Interesujący nas Obiekt 712 powstawał pod kierownictwem W.I. Duranowskiego (potem jego obowiązki przejął I.I. Bałżi), jednocześnie szefa biura konstrukcyjnego CzTZ. W nowym ciągniku, z nieznanych powodów, założono że napęd będzie przenoszony przez koła tylne – jak w czołgach, podczas gdy we wszystkich nowych konstrukcjach tego typu stosowano napęd przedni. Kolejnym dziwnym pomysłem, zapewne zapożyczonym z maszyn roboczych, był zblokowany układ zawieszenia – rozwiązanie to przypomina konstrukcje z lat 20.! Do skręcania służył mechanizm z podwójnym dyferencjałem, lepszy wprawdzie od mechanizmów ze sprzęgłami bocznymi, używanymi np. w T-34, ale dużo gorszy od stosowanych już wtedy w ZSRS rozwiązań z planetarnymi mechanizmami skrętu. Inne podzespoły i rozwiązania konstrukcyjne również odstawały od ówczesnego poziomu technicznego, nawet w „przodującym kraju socjalizmu”. Cały układ konstrukcyjny przypominał inny wytwór CzTZ z końca lat 30. – ciągnik Staliniec S-2, prawdopodobnie na nim właśnie wzorowali się inżynierowie. Mimo to w 1950 r. zakończone prace konstrukcyjne i pod koniec roku zbudowano trzy prototypy, na początku następnego rozpoczęły się próby fabryczne. Po nich przyszedł czas na badania wojskowe i wreszcie państwowe, zakończone dopiero w 1953 r. Tak długi okres prób wynikał zapewne z wprowadzenia licznych poprawek i zmian w konstrukcji. Według dostępnych materiałów rosyjskich podczas prób uzyskano „dobre rezultaty”. Braki w zakresie ciągników artyleryjskich były tak dotkliwe, że zdecydowano się na uruchomienie produkcji nowego ciągnika w 1952 r., czyli jeszcze przed zakończeniem badań. Obiekt 712 otrzymał nazwę AT-S (Artillierijskij Tjagacz Sriednij) i został oficjalnie przyjęty do uzbrojenia w 1953 r. Produkcja, początkowo małoseryjna, osiągnęła poziom 15 sztuk na dobę – dawałoby to teoretycznie niebotyczną roczną skalę produkcji ok. 4000 sztuk! Ale ciągników wciąż brakowało, w tej sytuacji w czerwcu 1953 r. podjęto decyzję o przeprofilowaniu zakładów w Kurganie, zajmujących się wówczas produkcją ciężkich dźwigów. Fabryka wymagała poważnej rozbudowy, tak że nową produkcję rozpoczęto dopiero w 1955 r. Zakłady otrzymały nazwę Kurganskij Maszinostroitielnyj Zawod (KMZ) i produkowały seryjnie AT-S-y od 1956 do 1962 r. Na bazie tej konstrukcji opracowano szereg wersji specjalistycznych, między innymi: pojazd z dźwigiem służący do ciągnięcia i obsługi stacji radiolokacyjnych, wyrzutnię rakiet niekierowanych BM-24, ciągnik inżynieryjny z buldożerem itp. AT-S był przedmiotem eksportu i użytkowany przez siły zbrojne wielu krajów zaprzyjaźnionych z ZSRS, w tym m.in.: Egiptu, Finlandii, Bułgarii, CSRS, NRD i Polski. W ZSRS eksploatowano go w wojsku do końca lat 70., a oficjalnie wycofany został z uzbrojenia dopiero w 1998 roku!

Pełna wersja artykułu w kwartalniku Poligon 4/2008