Dywizja Pancerna gen. Rubena Lagusa

Zbigniew Lalak

Dywizja Pancerna

gen. Rubena Lagusa

W listopadzie 1939 roku wybuchła wojna pomiędzy Finlandią a ZSRR. W armii fińskiej znajdowało się zaledwie 20 czołgów Renault FT oraz 32 czołgi Vickers 6 Ton Mark.E, Rosjanie skierowali na front prawie 600 czołgów T-26 i T-28. Jednak mimo tej przewagi armia fińska biła się dzielnie i odniosła wiele spektakularnych zwycięstw. Finowie zdobyli znaczne ilości radzieckiego sprzętu pancernego, co pozwoliło na rozbudowę własnych pododdziałów pancernych. Wybuch Wojny Kontynuacyjnej dał okazję do kolejnych zdobyczy i sformowania Brygady Czołgów a następnie Dywizji Pancernej. Dywizja gen. Lagusa ustępowała podobnym jednostkom w armii radzieckiej czy niemieckiej pod względem wyposażenia, ale nie pod względem ducha walki. Dobitnie przekonali się o tym radzieccy żołnierze w czerwcu 1944 roku.

WOJNA KONTYNUACYJNA
Gdy w czerwcu 1941 roku wybuchła wojna pomiędzy Finlandią a Związkiem Radzieckim armia fi ńska dysponowała bardzo skromnymi siłami pancernymi. Batalion Czołgów (Panssaripataljoona) składał się z: kompani sztabowej, trzech kompanii czołgów, plutonu naprawczego, plutonu zaopatrzenia, dwóch kompanii przeciwpancernych oraz samodzielnego plutonu czołgów, który miał pełnić zadania rozpoznawczo-łącznikowe. W kompaniach czołgów znajdowało się po cztery plutony czołgów, uzbrojenie kompanii było bardzo różnorodne. W 1. kompanii znajdował się pluton wyposażony w osiem czołgów Vickers 6 Ton, które zostały uzbrojone w radzieckie zdobyczne armaty czołgowe kalibru 45 mm, radiostacje oraz peryskopy. Czołgi otrzymały oznaczenie T-26E (E jak Englantilainen – Anglik). W drugim plutonie znajdowało się pięć czołgów T-26 (wersji B i C, jak oznaczali Finowie czołgi wz. 1933 i 1938), w trzecim plutonie były tylko trzy czołgi T-26A (dwuwieżowe wz. 1931), a pluton czołgów ciężkich dysponował dwoma czołgami T-28 i T-26. Podobny stan wozów bojowych był w 2. kompanii, jednak zamiast plutonu czołgów ciężkich dysponowali jednym samochodem pancernym. 3. kompania czołgów miała w pierwszym plutonie osiem czołgów T-26B i C, drugi pluton wyposażony został w siedem czołgów tego samego typu, natomiast nie zorganizowano trzeciego plutonu. W to miejsce przydzielono 2. samodzielny pluton czołgów wyposażony w pięć czołgów T-37 i T-38, dodatkowo w kompanii znajdował się jeden samochód pancerny. 1. samodzielny pluton czołgów, który podlegał bezpośrednio dowódcy batalionu uzbrojony był także w pięć czołgów T-37 i T-38. W rezerwie batalionu znajdowało się: sześć czołgów T-26 B i C, dwa czołgi T-26A, dwa czołgi T-26E, trzy czołgi T-26LH (z miotaczami ognia, radzieckie czołgi OT), dwa czołgi T-26E znajdowały się w naprawie. Pozostałe czołgi służyły do szkolenia załóg. Jak zatem widać były to siły więcej niż skromne. Jednak dzięki zdobyczom wojennym udało się Finom rozbudować swój potencjał pancerny. W latach Wojny Zimowej i Kontynuacyjnej (do czerwca 1944 roku) zdobyto: 114 czołgów T-26, 62 czołgi BT-5 i 58 BT-7, 7 czołgów T-28, 2 czołgi ciężkie KW-1 oraz 2 czołgi T-34, 30 (29) czołgów T-37, 18 czołgów T-38 oraz 1 czołg T-50, wozy te wraz z 6 zakupionymi w Szwecji samobieżnymi działami przeciwlotniczymi Landsverk Anti-II oraz 30 działami samobieżnymi StuG III Ausf.G posłużyły do sformowania dywizji pancernej, która odegrała znaczącą rolę w krótkiej, lecz zaciętej kampanii w Karelii, która miała miejsce w czerwcu i lipcu 1944 roku.

ZDOBYCZE I ZAKUPY
Czołgi rozpoznawcze T-37 i T-38 (otrzymały oznaczenie ewidencyjne R-200 – R-246, R – Rekisteronumero – numer rejestracyjny) już na początku 1940 roku okazały się wozami przestarzałymi. Uzbrojone w jeden karabin maszynowy DT kalibru 7,62 mm z opancerzeniem maksymalnym 9 mm nie nadawały się do służby liniowej. Ich konstrukcja wywodziła się od brytyjskiego czołgu pływającego Vickers-Carden-Loyd Amphibious Tank, który był testowany w Finlandii we wrześniu 1933 roku, gdzie zdobył nie najlepszą opinię. Nic zatem dziwnego, że większość czołgów została przekazana do magazynów uzbrojenia i tylko 18 wozów skierowano do służby liniowej. Na wiosnę 1943 roku czołgi T-37 otrzymały oznaczenie ewidencyjne Ps.355 (Ps.- Panssarivaunu – pojazd pancerny), natomiast T-38 Ps.356. Wszystkie czołgi T-37 zostały wycofane ze służby, a w lipcu 1943 roku pozostały wyłącznie czołgi T-38, które pełniły służbę pomocniczą. 15 wozów zostało przebudowanych na samobieżne pojazdy-cele, które służyły do szkolenia artylerzystów (oznaczenie Ps.601 pojazdy powstałe z czołgów T-37 i Ps.602 pojazdy przebudowane z czołgów T-38).

Po zakończeniu Wojny Zimowej Finowie podjęli decyzję o przezbrojeniu czołgów Vickers 6 ton Mark E. Okazało się, że radziecka armata kalibru 45 mm jest znacznie lepsza niż Boforsy kalibru 37 mm, a ponieważ dysponowano nadwyżką armat z czołgów T-26 a zwłaszcza BT-5, które nie nadawały się do naprawy, postanowiono ujednolicić uzbrojenie czołgów. Zdecydowano, że modernizacji poddanych zostanie 26 wozów. Problemem był brak wystarczającej ilości przyrządów optycznych, lunety celownicze zostały zakupione w Niemczech. W czerwcu 1941 roku 23 czołgi wyposażono w jeden peryskop PT-1 (celowniczy), a w późniejszym okresie peryskop zamontowano także po lewej stronie wieży, gdzie znajdowało się stanowisko dowódcy, który jednocześnie był ładowniczym. W wykuszu zamontowano radiostacje 71-TK-1 lub 71-TK-3. Tak zmodyfi kowane czołgi otrzymały oznaczenie T-26E. Czołgi Vickers miały przydzielone numery ewidencyjne R-646 – R-677, a w 1943 roku nowe oznaczenie ewidencyjne Ps.161. W trakcie walk toczonych w 1941 roku stracono dwa czołgi tego typu, podobnie było w roku następnym. Gdy rozpoczęła się radziecka ofensywa w 1944 roku w służbie liniowej znajdowały się 22 wozy tego typu.

W okresie Wojny Zimowej oraz Wojny Kontynuacyjnej armia fi ńska zdobyła 114 czołgów T-26, które otrzymały numery R-50 – R-166. W 1943 roku otrzymały oznaczenia: Ps.162 – czołgi T-26 wz.1931 (A), Ps.163 – czołgi T-26 wz.1933 (B), Ps.164 – czołgi T-26 wz.37 i 39 (C). Ostatni egzemplarz tego wozu został zdobyty 26 sierpnia 1944 roku w rejonie Ilomantsi. Finowie poddali wszystkie czołgi, które zostały zaklasyfi kowane do służby, remontom technicznym. Czołgi dowódców plutonów i kompanii wyposażone były w radiostacje 71-TK-3, które były bardzo zawodne, dlatego w 1942 roku stopniowo zastępowano je fi ńskim modelem radiostacji czołgowej P-12-12u, która produkowana była w zakładach Helvar. Wszystkie czołgi otrzymały wewnętrzny telefon TPU-3. Czołgi T-26B i C uzbrojone były w armatę kalibru 45 mm i celowniczy dysponował peryskopem obserwacji okrężnej PT-1 wz.1932. Finowie zamontowali dodatkowy peryskop PTK wz.1933 dla dowódcy czołgu, który był także ładowniczym. W trakcie wojny zainstalowano nowy celownik typu wz.1930/Tol. W 1942 roku Finowie przystąpili do przebudowy czołgów T-26A. Dysponowano 17 wozami tego typu i działania wojenne pokazały, że dwuwieżowe czołgi są całkowicie przestarzałe. Postanowiono, że 12 wozów zostanie przebudowanych. Początkowo 7 wozów miało zostać zmodernizowanych w Centrum Pancernym (Panssarikeskus), a pozostałe 5 w warsztatach Batalionu Czołgów. Ostatecznie przebudowę zlecono warsztatom Lokomo, gdzie zmodernizowano tylko 8 wozów (R-76, -77, -80, -87, -137 i -149 do wariantu B oraz R-129 i -134 do wariantu C). Zmieniono płytę górną kadłuba i zamontowano wieżę z czołgów BT-5 oraz BT-7 (dwa czołgi). Wieże czołgów otrzymały specjalny wykusz na radiostację. W okresie Wojny Kontynuacyjnej zdobyto 20 czołgów T-26 wz.1933 i liczba maszyn tego typu zdobytych przez Finów wyniosła 65 sztuk (razem z czołgami chemicznymi). W 1943 roku czołgi chemiczne OT-130 zostały zmodernizowane do standardu T-26B. W wieży zamontowana została armata oraz sprzężony karabin maszynowy DT kalibru 7,62 mm wraz z przyrządami celowniczymi i obserwacyjnymi. Ponieważ czołgi chemiczne miały wieżę po prawej stronie kadłuba w przeciwieństwie do seryjnych czołgów T-26, zdecydowano się na zainstalowanie dodatkowego karabinu maszynowego DT w kadłubie po lewej stronie, natomiast jarzmo broni zostało osadzone w dodatkowym wykuszu. Załoga składała się z 4 ludzi w przeciwieństwie do czołgu T-26B. W trakcie Wojny Zimowej udało się zdobyć zaledwie 4 czołgi T-26 wz.1938 z wieżą stożkową. Był to ostatni model produkcyjny tego T-26. W czerwcu i lipcu 1941 w ręce Finów dostało się 29 czołgów tego typu. W 1943 roku w zakładach Lokomo przebudowano 4 czołgi OT-133 do standardu T-26C.

W trakcie walk w rejonie Summa, które toczyły się w grudniu 1939 i styczniu 1940 roku Finowie zdobyli dwa czołgi średnie T-28, które otrzymały oznaczenie R-48 i R-49. W czołgach znaleziono także worki z pocztą polową, dlatego żołnierze nazwali je „Postivannu” i „Postijuna” (wagon pocztowy i pociąg pocztowy). Co interesujące, zdobycznymi wozami zainteresowali się Niemcy i zgłosili chęć zakupu jednej maszyny, jednak ze względu na postawę rządu III Rzeszy w trakcie Wojny Zimowej (Niemcy nie zgodzili się na transport zakupionej we Włoszech broni przez swoje terytorium), do transakcji nie doszło. Czołgi weszły na etat plutonu czołgów ciężkich w Batalionie Czołgów.

Pierwszy kontakt w Wojnie Kontynuacyjnej z przeciwnikiem załogi czołgów T-28 miały 4 września 1941 roku nad rzeką Tuulosjoki, gdzie pluton został ostrzelany przez trzy armaty przeciwpancerne i załogę samochodu pancernego. Dowódca plutonu por. Albert Räsänen wydał rozkaz zaatakowania radzieckich pozycji. Niestety ogień radzieckich artylerzystów był celny i czołg R-48 został trafi ony, w wyniku czego śmierć poniósł kierowca. Druga maszyna R-49 także został trafi ona i zostało rannych dwóch Finów. Na szczęście dla nacierających, ogień z czołgów zmusił Rosjan do wycofania się z zajmowanych pozycji. Czołgi zostały skierowane do natarcia na Äänislinne (Pietrozawodzk), gdzie toczono zacięte walki. 28 września załoga czołgu R-48 ugrzęzła w rzece podczas przeprawy. Na domiar złego Finowie zostali zaatakowani przez Rosjan. W ciągu dwóch następnych dni trwała zacięta walka. W trakcie tych działań niezwykłą odwagą wykazał się por. Räsänen, który dowodził załogami, stojąc na kadłubie swojego czołgu i wskazując kolejne cele czołgistom. Jak napisał w raporcie, pozostając w wozie nie mógłby kontrolować sytuacji a „ślepiec nie może dowodzić”. W radzieckich czołgach T-26 i T-28 do zadań dowódcy należało także ładowanie armaty, co praktycznie wykluczało dowodzenie w trakcie walki. Räsänen za swój wyczyn został odznaczony Krzyżem Mannerheima – najwyższym wojennym odznaczeniem w armii fi ńskiej. 30 września czołgi T-28 wspierały w natarciu strzelców z 4. batalionu jegrów (lekkich strzelców) na południowych przedmieściach Äänislinna. W październiku 1941 roku zostały zdobyte dwa kolejne czołgi, które otrzymały oznaczenia R-101 i R-102 (w 1943 roku wszystkie czołgi T-28 otrzymały oznaczenie Ps.241). 4 października czołg R-102 został „wymieniony” na dwa zdobyczne czołgi BT-5, które znajdowały się w plutonie czołgów w 1. Dywizji Piechoty. 5 listopada 1941 roku Finowie zdobyli dwa kolejne czołgi – R-103 oraz R-104. Po „odzyskaniu” R-102 sformowana została kompania czołgów ciężkich (Raskas Panssarikomppania), w skład której weszły cztery czołgi T-28 (R-48, R-49, R-101 i R-102) oraz jeden zdobyczny T-34 (R-105). W grudniu kompania walczyła w rejonie Kurhumäki – Poventsa. Walki toczono w trudnych warunkach atmosferycznych przy bardzo niskiej temperaturze, co sprawiło, że załogi T-28 miały masę problemów ze swoimi maszynami. 5 grudnia doszło do starcia Finów z czołgami BT-7, w wyniku trafi eń wozu R-102 dwóch członków załogi zginęło. Następnego dnia temperatura powietrza wynosiła -45°C, co spowodowało, że zamarzły pompy paliwowe w dwóch czołgach T-28, trzeci T-28 miał awarię silnika i tylko jeden T-34 był gotowy do walki. Walki toczone w grudniu 1941 roku w rejonie Äänislinna pokazały, jak zawodnymi techniczne maszynami są czołgi T-28. Niestety Finowie nie dysponowali innymi wartościowymi wozami. 20 maja 1942 roku w rejonie Pyhäjärvi Finowie zdobyli ostatni siódmy czołg T-28, który otrzymał oznaczenie R-152.

W 1942 roku czołgi R-48 i R-49 zostały poddane modernizacji i otrzymały dodatkowe opancerzenie przednie, które wynosiło 80 mm (pierwotnie 30 mm), boczne zwiększono do 30 mm (pierwotnie 20 mm), natomiast wieża miała pancerz o grubości 50 mm zamiast 20 mm. 

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW Numer Specjalny 13