Działania lotnicze w bitwie nad Chałchyn-Goł. Cz. I

Krzysztof Zalewski

Zanim rozpoczęła się druga wojna światowa, w maju 1939 roku w odległej Azji doszło do starcia między przyszłymi jej uczestnikami – ZSRS i Japonią. Konflikt ze względu na masowe użycie lotnictwa zasługuje na szczególną uwagę, jako że intensywność walk powietrznych była porównywalna do tych toczonych w przełomowych okresach pierwszej wojny światowej.

Przyczyną konfliktu, o wywołanie którego obie strony obwiniały się nawzajem, były zaszłości historyczne. Po opanowaniu w 1932 roku Mandżurii, Japonia utworzyła tam marionetkowe państwo Mandżukuo. Graniczyło ono z równie marionetkową Mongolską Republiką Ludową utworzoną w 1921 roku i zdominowaną przez Związek Radziecki. Na terenach obu krajów stacjonowały obce wojska, a ich suwerenność była mocno ograniczona. Aby sytuację bardziej skomplikować, Japonia nie uznawała Mongolskiej Republiki Ludowej, uważając jej część – tzw. Mongolię Wewnętrzną – nadal za terytorium Chin. Z kolei ZSRR, jak i inne kraje świata, nie uznawali państwa Mandżukuo. Na powyższe uwarunkowania nałożyły się zaszłości historyczne, w postaci braku zdefiniowania granic między Mandżukuo a Mongolską Republiką Ludową, których terytoria wchodziły w skład państwa chińskiego. Japończycy, powołując się na mapy sporządzone jeszcze w XIX wieku, twierdzili, że granica przebiega na rzece Chałchyn-Goł, naturalnej granicy geograficznej między tymi krajami. Kwestionowali to Rosjanie, twierdząc, że według innych zapisów granica przebiega 10–20 km na wschód od tej rzeki. Sporne terytorium rozciągało się na długości 70–80 km i głębokości około 25 km. Był to niezamieszkały obszar stepowy, poprzecinany licznymi jarami, wąwozami i niewielkimi wzniesieniami. Ze strategicznego punktu widzenia różnica tych kilkudziesięciu kilometrów miała jednak istotne znaczenie, ponieważ o wiele łatwiej jest bronić granicy w oparciu o naturalną przeszkodę wodną – w tym przypadku rzekę Chałchyn-Goł. Japończycy zaangażowani w walki w Chinach obawiali się pełnoskalowego konfliktu z ZSRR, starając się jednostronnie ograniczać własne działania (m.in. podczas konfliktu w rejonie jeziora Chasan Tokio zabroniło użycia lotnictwa), dążąc do zachowania charakteru drobnych starć granicznych. Z drugiej jednak strony Japończycy nie mogli dopuścić do utworzenia na wschodnim brzegu rzeki Chałchyn-Goł „wrogiego przyczółka”, stanowiącego dogodną pozycję do agresji na Mandżukuo.

Wobec braku porozumienia, obie strony postanowiły działać metodą faktów dokonanych. 11 maja 1939 roku siły zbrojne Mongolii, zapewne inspirowane przez ZSRR, przekroczyły rzekę i zmusiły do wycofania rozlokowane tam oddziały mandżurskie. Po zajęciu spornego terytorium wystawiły własne posterunki graniczne po drugiej stronie rzeki. W odpowiedzi japońska Armia Kwantuńska wysłała własne jednostki wsparte lotnictwem, które przy użyciu siły 15 maja zmusiły oddziały mongolskie do wycofania się na drugą stronę rzeki. Konflikt narastał. Rosjanie w odpowiedzi wystosowali notę protestacyjną do rządu Japonii (sic!) z żądaniem opuszczenia spornych terenów przez wojska mandżurskie. Nota do 25 maja pozostała bez odpowiedzi, nadal dochodziło do drobnych potyczek, a obie strony konfliktu rozpoczęły koncentrację wojsk. Przygotowana 25 maja odpowiedź rządu Japonii nie wnosiła nic nowego do stanowisk obu stron, lecz spowodowała chwilowe zawieszenie broni. W połowie czerwca walki wybuchły ponownie, na jeszcze większą skalę. I tym razem stroną agresywną była Mongolska Republika Ludowa wspierana przez ZSRR...

Stosunek sił

Radzieckie siły zbrojne stacjonowały w Mongolii w oparciu o porozumienie z dnia 12 marca 1936 roku o wzajemnej pomocy wojskowo-gospodarczej. Siły lotnicze stacjonujące w tym czasie na tym obszarze stanowiły cześć Zabajkalskiego Okręgu Wojskowego. Składały się z 100. Mieszanej Brygady Lotniczej, w której skład wchodziły:

• 70. Pułk Lotnictwa Myśliwskiego – 14 I-15bis i 24 I-16 Typ 5;

• 150. Mieszany Pułk Lotnictwa Bombowego – 17 R-5Sz i 29 SB.

Dowództwo nad 100. Brygadą sprawował mjr Walegrzanin. 70. Pułk, którego dowódcą był mjr Zabaljew, stacjonował w Tamsagbułagu, a 150. Pułk, dowodzony przez mjr. Burmistrowa, w rejonie Ban-Tiumena. Stan techniczny samolotów sowieckich był daleki od ideału. W maju 1939 roku w 70. Pułku sprawnych było tylko 13 I-16 i dziewięć I-15bis. W pułku bombowym trwało właśnie przezbrajanie trzech eskadr w SB i lotnicy nie opanowali jeszcze w pełni nowego sprzętu. Ponadto mongolskie siły powietrzne dysponowały jednym pułkiem lotniczym liczącym 36 samolotów R-5 i R-5Sz.

Po stronie japońskiej siły lotnicze stacjonujące w Mandżurii tworzyła 2. Dywizja Lotnicza dowodzona przez gen. por. Tetsuji Gigę i dysponująca czterema brygadami z łącznie 10 pułkami (sentai):

7. Brygada

• 12. Pułk Bombowy liczący trzy eskadry (18 Fiat BR.20);

• 15. Pułk Rozpoznawczy liczący trzy eskadry (6 Ki-4, 6 Ki-30 i 6 Ki-36);

8. Brygada

• 16. Pułk Lekkich Bombowców liczący trzy eskadry (20 Ki-30);

• 33. Pułk Myśliwski liczący trzy eskadry (30 Ki-10);

• 58. Pułk Bombowy liczący trzy eskadry (18 Ki-21);

9. Brygada

• 10. Pułk Rozpoznawczo-Bombowy liczący dwie eskadry bombowe (9 Ki-30) i jedną eskadrę rozpoznawczą (6 Ki-15);

• 59. Pułk Myśliwski liczący dwie eskadry (20 Ki-27);

• 61. Pułk Bombowy liczący trzy eskadry (18 Ki-21);

12. Brygada

• 11. Pułk Myśliwski liczący cztery eskadry (38 Ki-27);

• 24 Pułk Myśliwski liczący dwie eskadry (20 Ki-27).

Ponadto siły te mogły zostać wsparte przez 2. Brygadę bazującą w Korei, będącą wówczas częścią terytorium Japonii, której podporządkowane były:

• 6. Pułk Szturmowy liczący dwie eskadry (12 Ki-32),

• 9. Pułk Myśliwski liczący dwie eskadry (20 Ki-10);

• 65. Pułk Lekkich Bombowców liczący dwie eskadry (12 Ki-32).

Większość japońskich jednostek lotniczych dysponowała najnowocześniejszym sprzętem, a personel był doskonale wyszkolony. Przedstawione wyżej siły nie mogły jednak być użyte w całości w walkach, ponieważ były zaangażowane w toczonej od 1937 roku niewypowiedzianej wojnie z Chinami.

Wobec narastającego kryzysu na granicy z Mongolią, Japończycy wydzielili ze składu 2. Dywizji Lotniczej tzw. Tymczasową Jednostkę Lotniczą (Rinji Hikōtai), składającą się z 24. Pułku Myśliwskiego (20 Ki-27) i 10. Pułku Rozpoznawczo-Bombowego (6 Ki-30, 6 Ki-15). Dowodzenie nad tą improwizowaną grupą lotniczą objął ppłk Kojiro Matsumura. 13 maja 1939 roku jednostka została przebazowana do Hailaru, położonego około 160 km od rzeki Chałchyn-Goł.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 12/2022