Festung Warschau

Pojęcie „Festung Warschau” pojawiło się już w 1939 roku, kiedy to Niemcy, po niepowodzeniu zdobycia Warszawy z marszu, zostali zmuszeni do jej regularnego oblężenia. Pretekstem do twierdzenia, że polska stolica była twierdzą, był dla Niemców fakt, że obrońcy obsadzili część starych, carskich fortów, które jeszcze przed I wojną światową przestały pełnić swą funkcję. Było to więc twierdzenie dalece nieuprawnione, tym bardziej, że stary pierścień fortów był już wówczas mocno zdekompletowany, części z nich w ogóle nie obsadzono, a prawdziwa obrona opierała się raczej o zwartą zabudowę miasta – z wykorzystaniem doraźnych umocnień polowych, a nie stałych. Hasłami o „Festung Warschu” mogli jednak najeźdźcy tłumaczyć swe niepowodzenia oraz konieczność zaangażowania do zdobycia Warszawy dość potężnych sił. Po kapitulacji broniącej go armii, na przełomie września i października, do miasta wkroczyli Niemcy. W planie operacyjnego wykorzystania Mazowsza przez Wehrmacht, Warszawa odgrywała bardzo ważną rolę, ale przede wszystkim jako węzeł kolejowy i rejon koncentracji wojsk polowych w oparciu o miejscowe magazyny i poligony. Zadania obronne były wyraźnie mniej istotne, choć już na przełomie 1939 i 1940 roku zaczęto opracowywać plany ufortyfikowania wschodnich, dalekich przedmieść miasta w ramach tzw. „Przyczółka Warszawa” – Brückenkopf Warschau. Budowane w latach 1940-1941 betonowe schrony bojowe (patrz Poligon 6/2010) miały jednak jedynie luźny związek z samym miastem – powstawały z znacznym od niego oddaleniu. Ich zdaniem było wsparcie obrony wojsk polowych na podejściach do miasta i utrzymania przyczółka na wschodnim brzegu Wisły, stanowiącego odskocznię do ewentualnego przeciwuderzenia własnych armii. Wraz z uderzeniem na ZSRR, wiosną 1941 roku projekt Brückenkopf Warschau zarzucono. Karabin Ur w 1939 roku – problemy z wdrożeniem

Twierdza wewnętrzna
Brak wroga zewnętrznego zastąpili sobie okupanci wrogiem wewnętrznym. Warszawa została podzielona na dzielnice, których ludność miała być dobierana pod względem narodowym i rasowym (tzw. dzielnice niemieckie, polskie i żydowskie). Wymusiło to szereg prac budowlanych, głównie przy odgradzaniu od reszty Warszawy obszaru żydowskiego getta (zostało ostatecznie zlikwidowane po stłumieniu w nim powstania wiosną 1943 roku, a następnie w latach 1943-1944 jego centralną, ostatnią czynną przed likwidacją część, zrównano dokumentnie z ziemią). Wiele budynków administracyjnych, koszary wojskowe i inne obiekty obsadzone przez wojsko, policję czy SS, a także ważne zakłady przemysłu zbrojeniowego, zaczęto otaczać dodatkowymi ogrodzeniami, wreszcie przystąpiono do ich umacniania. Proces ten obserwowany był od roku 1943 (umocnienia polowe wznoszone w okolicach dworców i mostów), ale zintensyfikowany został wiosną roku następnego. Ówczesne niemieckie fortyfikacje miały jednak wyłącznie charakter doraźny – pełniąc funkcje o charakterze policyjno-porządkowym i obserwacyjnym. Wiosną 1944 roku, wobec ryzyka znalezienia się Warszawyw strefie bezpośrednich działań wojennych, Niemcy zaczęli wzmacniać obronę przeciwlotniczą oraz przystąpili do prac nad ziemnymi schronami przeciwlotniczymi, które wykopywano na wolnych parcelach. Część budynków obsadzonych przez okupanta została pokryta kamuflażem deformacyjnym. Na placach czy skwerach powstawały także kolejne zbiorniki na wodę, używaną następnie do gaszenia ewentualnych pożarów. Wszystkich tych działań nie można jednak nazywać pracami fortyfikacyjnymi w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Faktycznie jedynymi realnymi umocnieniami (fortyfikacje stałe) były w ówczesnej Warszawie pozostałości twierdzy carskiej, które w okresie międzywojennym zaadaptowało Wojsko Polskie lub miasto – obiekty takie jak Cytadela, Fort Traugutta czy Fort Legionów. Nawet one pełniły głównie funkcję koszarowo-magazynową.