Fińska para – Väinämöinen i Ilmarinen

Wojciech Holicki

Specyfika wód wokół państw skandynawskich, w przypadku Bałtyku płytkich i usianych wysepkami, sprawiła, że to w ich flotach najliczniej reprezentowane były pancerniki obrony wybrzeża. Wprowadzano je do służby głównie na przełomie XIX i XX w. Po I wojnie światowej, ze względu na zagrożenie ze strony małych jednostek torpedowych i samolotów, przestały mieć rację bytu, więc ukończono już tylko rozpoczęte. Pierwsze w swojej flocie i jednocześnie ostatnie w historii okrętownictwa jednostki tej kategorii, wybudowali Finowie – na początku lat 30. do służby w ich flocie weszły Väinämöinen i Ilmarinen.
Gdy w lutym 1918 r. oddziały armii kajzerowskiej zaczęły zbliżać się do Rewla (obecnie Tallin), trzon bazującej tam rosyjskiej Floty Bałtyckiej przeniósł się na przeciwległy brzeg Zatoki Fińskiej, do Helsingforsu (Helsinki). Niedługo potem Niemcy wylądowali w niepodległej od trzech miesięcy Finlandii (parlament tego kraju, będącego od początku XIX w. autonomiczną częścią imperium carskiego, uchwalił stosowną deklarację 6 grudnia 1917) i doszło do kolejnej ewakuacji. W tzw. lodowym pochodzie do Kronsztadu z różnych powodów nie mogła wziąć udziału liczna grupa niedużych okrętów, bazujących wcześniej także w innych fińskich portach. Większość z nich wpadła w ręce Niemców, którzy – zgodnie z warunkami pokoju brzeskiego z 3 marca 1918 r. – przekazali je bolszewikom.
Zdobyte przez Białą Gwardię utworzyły flotę kraju tysiąca jezior i na mocy jednego z postanowień fińsko-radzieckiego traktatu w Tartu (14 października 1920 r.) miały zostać zwrócone. Ponieważ były to w większości jednostki leciwe, nieduże i słabo uzbrojone, Sowieci nie chcieli ich, więc zaproponowali Finom kupno po cenie złomu. Ci zdecydowali się zatrzymać 6 kanonierek, 3 torpedowce, 2 trałowce oraz stawiacz min.
Zanim do tego doszło, komandor Hjalmar von Bonsdorff, szef sztabu floty, a od marca do lipca 1919 r. jej głównodowodzący, opracował plan wzmocnienia podległych mu sił przez jednostki o łącznej wyporności 31 900 t. Największymi wśród nich miały być cztery 3500 tonowe „monitory przybrzeżne” rozwijające maksymalnie prędkość 12 w., o kadłubie długości 84 i szerokości 18,3 m, z bardzo silnym, bo złożonym z sześciu armat kal. 305 mm, głównym uzbrojeniem artyleryjskim. Zagadką pozostanie na zawsze, jak von Bonsdorff wyobrażał sobie taki okręt (szkic, o ile w ogóle został sporządzony, nie zachował się), natomiast wiadomo na pewno, że jego ambitny program został w ministerstwie wojny oceniony bardzo krytycznie – pomysłodawcy wytknięto, ponoć zjadliwie, zupełne nie liczenie się z możliwościami finansowymi młodego, walczącego z bolszewikami państwa. Z innego względu, a mianowicie przestarzałości „towaru”, Finowie odrzucili wcześniej ofertę z Niemiec – proponowano im zakup pancernika obrony wybrzeża typu Siegfried lub krążownika pancernego (najpewniej chodziło o niewiele młodszego Fürsta Bismarcka).
Wiosną 1920 r. powstała złożona z sześciu oficerów komisja pod przewodnictwem szefa sztabu sił obrony wybrzeża, kmdr. Gustava Toivo Johannesa von Schoultza, który później, w latach 1923-1926, był głównodowodzącym floty fińskiej. Pod koniec czerwca przedstawiła ona nowy, „odchudzony” program, opowiadając się jednak za jednostkami z uzbrojeniem torpedowym (12 niszczycieli i torpedowców, 30 ścigaczy, 4 okręty podwodne), do których miało dojść sześć 600 tonowych kanonierek z armatami kal. 152 mm. Choć szacunkowy koszt jego realizacji wynosił 560 mln marek fińskich, propozycja została w zasadzie zaakceptowana przez rząd, odrzuciły ją sztab generalny, w którym brak okrętów z artylerią ciężką widziano jako wadę programu, oraz parlament (Eduskunta), uznający wydatek za zdecydowanie zbyt wysoki.
Utworzona 17 marca 1921 r. kolejna komisja, której przewodniczył szef sztabu generalnego, gen. Oscar P. Enckell, uznała, że trzeba zmodyfikować program von Schoultza – wśród nowych jednostek miały znaleźć się uzbrojone w armaty większego kalibru...

Pełna wersja artykułu w magazynie  MSiO 7-8/2015