Focke-Wulfy nad Kijowem. Cz. I
Kronika zwycięstw i porażek II Gruppe Jagdgeschwader 54 w walkach o ukraińską stolicę w 1943 roku na bazie źródeł niemieckich i rosyjskich. Część 1
Iwan Ławrinienko
Jagdgeschwader 54 „Grünherz” był w czasie II wojny światowej jedną z najbardziej znanych i najskuteczniejszych jednostek Luftwaffe, zajmując drugie miejsce pod względem liczby zestrzeleń. Według oficjalnych zgłoszeń piloci pułku zapisali na koncie pułku ponad 9600 wrogich samolotów. JG 54 zasłynął przede wszystkim sukcesami w bitwach nad krajami bałtyckimi i okolicach Leningradu, ale walczył również w bitwie pod Kurskiem oraz nad centralną częścią frontu radziecko-niemieckiego. Na koncie pilotów JG 54 znajdują się rekordy, jeśli chodzi o liczbę samolotów wroga zniszczonych w ciągu jednego dnia i w czasie jednego lotu. Tych historycznych wyczynów mieli dokonać w odstępie zaledwie kilku dni Erich Rudorffer (łącznie 224 zwycięstwa) i Emil Lang (173 zwycięstwa) z dywizjonu II./JG 54 podczas listopadowych walk w pobliżu Kijowa w listopadzie 1943 roku. Co zaskakujące, sukcesy te nie zostały specjalnie nagłośnione propagandowo, ponieważ zbiegły się z odwrotem Wehrmahtu z północy Ukrainy. Niniejszy artykuł jest próbą przedstawienia rzeczywistej skuteczności tego dywizjonu myśliwskiego w rejonie Kijowa w październiku i listopadzie 1943 roku, zwłaszcza, że analizy rekordowych zgłoszeń obu wspomnianych asów wciąż wywołują gorące dyskusje.
Sytuacja na froncie i przeciwnicy
Po bitwie pod Kurskiem i rozpoczęciu ofensywy radzieckiej Wehrmacht został zmuszony do wycofania się z części Ukrainy. 23 sierpnia 1943 roku Niemcy stracili Charków, wkrótce potem musieli opuścić Donbas. Pod koniec września, w wyniku tzw. strategicznej czerhihowsko-połtawskiej operacji ofensywnej (26 sierpnia – 30 września 1943 roku), jednostki Frontu Środkowego i Frontu Woroneskiego dotarły do Dniepru na północ i południe od Kijowa i zdołały zająć kilka przyczółków na prawym brzegu tej szerokiej rzeki.
W związku z zaostrzeniem się sytuacji na Ukrainie 17 września na lotnisko Kijów-Zapadnyj z okolic Smoleńska przerzucono dywizjon myśliwski (Gruppe) II./JG 54, dowodzony przez Hauptmanna Ericha Rudorffera. Jednostka miała wspierać niemieckie 2. i 4. Armię Pancerną w walkach na wschód i północny wschód od stolicy Ukraińskiej SRR, gdzie część radzieckiego Frontu Centralnego nacierała z Czernihowa w kierunku zachodnim. Niemieckie myśliwce miały również wspierać niemieckie siły lądowe w odpieraniu ataków wojsk radzieckich na południe od Kijowa. II./JG 54 została przekazana z 6. Floty Powietrznej w podporządkowanie dowództwa 4. Floty Powietrznej.
Chociaż w II./JG 54 nie znajdowało się średnio dziennie 20–25 samolotów myśliwskich gotowych do walki, o sile jednostki decydowało wielu doświadczonych pilotów, dzięki którym miała ona znacznie większy wpływ na przebieg walk na froncie, niż wynikałoby to z jej liczebności. W tym czasie najlepszymi asami II./JG 54 byli zaprawiony w bojach dowódca 6./JG 54, Oberleutnant Horst Ademeit (104 zwycięstwa), weteran bitwy o Anglię, późniejszych walk nad kanałem La Manche oraz w Afryce Północnej Hauptmann Erich Rudorffer (96 zwycięstw), Oberfeldwebel Albin Wolf (94 zwycięstwa) i Oberfeldwebel Heinrich Sterr (81 zwycięstw). Mniejszą liczbą zwycięstw legitymowali się Unteroffizier Hugo Broch (31 zwycięstw), Feldwebel Herbert Grollmuss (26 zwycięstw), Leutnant Emil Lang (25 zwycięstw) i Feldwebel Reinhold Hoffmann (24 zwycięstwa). Dowódcą 5./JG 54 był od trzeciej dekady sierpnia Leutnant Emil Lang, zwany "Bully", który objął to stanowisko po słynnym Oberleutnancie Maxie Stotzu (182 zwycięstwa) zaginionym 19 sierpnia 1943 roku. Wszyscy piloci dywizjonu byli dobrze wyszkoleni i doświadczeni, działali nieszablonowo i wykazywali się dobrymi umiejętnościami taktycznymi oraz zdolnością do zaskakiwania swoich przeciwników, co bardzo często decydowało o zwycięstwie w walce. Do tego latali na potężnych myśliwcach Focke-Wulf Fw 190, których początkiem miesiąca jednostka miała na stanie 27, w tym 10 w wersji A-4, 10 A-5 i siedem A-6.
Sytuacja na froncie lądowym w rejonie Kijowa nie rozwijała się dla Niemców pomyślnie. W nocy 22 września wojska Frontu Woroneskiego generała armii N.F. Watutina przekroczyły Dniepr w pobliżu miasta Perejasław i utworzył przyczółek w rejonie miejscowości Chodorow – Grigorowka – Wielikij Bukrin, do którego skierowano główne siły dwóch armii piechoty (40. i 27.) i 3. Gwardyjskiej Armii Pancernej. Nieco na południe od nich działała 47. Armia, zajmując przyczółek w rejonie miasta Kaniew. Na północ od Kijowa 26 września jednostki 38. Armii przekroczyły Dniepr i zajęły przyczółek w rejonie wsi Ljuteż. Po odparciu niemieckich kontrataków siły radzieckie zajęły tę wioskę 7 października, utrzymując przyczółek. Jeszcze dalej na północ 13. i 60. Armia, wchodzące w skład Frontu Centralnego generała armii K.K. Rokosowskiego, zdobyły przyczółki w rejonie Czarnobyla i Stracholissja.
Piloci z II./JG 54 od drugiej połowy września do początku października 1943 roku działali głównie w rejonach wspomnianych sowieckich przyczółków na północ od Kijowa. Ich bazą było lotnisko Uzin, które znajdowało się na wschód od miejscowości Biełaja Cerkow – baza była położona względnie blisko radzieckiego przyczółka Bukrin. Spośród innych jednostek myśliwskich Luftwaffe przez pewien czas operował w tym rejonie dywizjon II./JG 52, ze względu na pojawienie się nowych ognisk walk w innych sektorach frontu wschodniego został jednak wkrótce przeniesiony na południe, pozostawiając pod Kijowem jedynie klucz sztabowy. Pomocy w miarę możliwości udzielali piloci węgierskiej eskadry myśliwskiej Kgl.Ung.J.St. Poza tymi dwoma dywizjonami myśliwskimi niemieckie siły lotnicze w rejonie tworzyły jednostki 8. Korpusu Powietrznego oraz te, które w zależności od sytuacji były czasowo detaszowane do akcji nad obszarem Kijowa i przyczółków. Niemieckie myśliwce wykonywały kilka rodzajów zadań, w tym swobodne polowanie, eskortowanie bombowców, bombowców nurkujących i samolotów rozpoznawczych, ochronę mostów na północny wschód od Kijowa, a także ataki szturmowe na sowieckie wojska lądowe (w celu osłony wycofujących się sił Wehrmachtu). Poza tym, aby osłabić wielokrotnie przewyższające Luftwaffe liczebnie lotnictwo radzieckie, niemieckie myśliwce i samoloty szturmowe atakowały również wrogie lotniska.
Od drugiej połowy września do końca drugiej dekady października Luftwaffe w tym obszarze frontu dysponowała dwoma dywizjonami szturmowymi: I./Schl.G 1 (później przekształcona w II./SG 77) na Ju 87D, II./Schl.G 1 na Fw 190 (później przekształcony w II./SG 2), a także trzema bombowymi: III./KG 55, III./KG 27 i I./KG 3 na He 111 i Ju 88. Poza tym zaangażowane w walki o Kijów były również 4.(Pz.)/Schl.G 1 na Hs 129B-2 oraz latające na Ju 87D I./St.G 77 (później I./SG 77), II./St.G 77 (później III./SG 10), a także węgierska eskadra bombowców nurkujących 1.Kgl.Ung.St.St. Łącznie stanowiło to znaczne siły lotnictwa uderzeniowego. To zestawienie nie oddawało jednak rzeczywistych możliwości Luftwaffe. W tym okresie wojny na froncie wschodnim Niemcy nie byli już w stanie w wystarczającym stopniu nasycić lotnictwem wszystkich sektorów frontu – większość wspomnianych jednostek była zaangażowana również nad innymi obszarami lub w trakcie opisywanych walk przerzucona na najbardziej zagrożone kierunki. W związku z tym nad tym obszarem frontu wschodniego regularnie jednocześnie operowały tylko dwa lub trzy dywizjony.
Głównym przeciwnikiem niemieckich lotników w rejonie obu przyczółków byli piloci 2. Armii Lotniczej generała porucznika S.A. Krasowskiego, która wspierała działania Frontu Woroneskiego (20 października 1943 roku przemianowany na 1. Front Ukraiński). Jej zasadnicze siły uderzeniowe obejmowały 5. Korpus Lotnictwa Szturmowego (Szturmowoj Awiacjonnyj Korpus), składający się z 4. Gwardyjskiej Dywizji Lotnictwa Szturmowego (Gwardiejskaja Szturmowaja Awiacjonnaja Diwizja) i 264. Dywizji Lotnictwa Szturmowego, a także samodzielna 291. Dywizja Lotnictwa Szturmowego. Wszystkie jednostki szturmowe miały na wyposażeniu samoloty Ił-2, 2. Armia Lotnicza miała także 202. Dywizję Lotnictwa Bombowego (Bombardirowoczjaja Awiacjonnaja Diwizja) na samolotach Pe-2 oraz realizującą zadania nocne 228. NBAD. Łącznie cztery związki taktyczne lotnictwa uderzeniowego oraz dziewięć pułków lotnictwa szturmowego i dwa pułki lotnictwa bombowego. Ich osłonę miały zapewniać 5. Korpus Lotnictwa Myśliwskiego (Istriebitielnyj Awiacjonnyj Korpus) złożony z 8. Gwardyjskiej Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego (Gwardiejskaja Istriebitielnaja Awiacjonnaja Diwizja) i 256. Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego oraz 10. Korpus Lotnictwa Myśliwskiego, któremu podporządkowane były 10. Gwardyjska Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego i 235. Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego. Łącznie były to cztery związki taktyczne lotnictwa myśliwskiego i trzynaście pułków lotnictwa myśliwskiego. Jednostki te były uzbrojone w myśliwce Ławoczkin Ła-5 i Jakowlewy różnych wersji.
Na północ od Kijowa w ostatniej dekadzie września i w pierwszych dniach października 1943 roku piloci dywizjonu II./JG 54 walczyli także z lotnikami 16. Armii Lotniczej generała porucznika S.I. Rudenki, wspierających działania bojowe Frontu Centralnego. Nawet biorąc pod uwagę tylko jednostki myśliwskie, armia była silniejsza od swojej sąsiadki na południu. Jej 6. Korpus Lotnictwa Myśliwskiego miał wówczas 273. Dywizję Lotnictwa Myśliwskiego i 279. Dywizję Lotnictwa Myśliwskiego, 6. Korpus Lotnictwa Mieszanego miał 282. Dywizję Lotnictwa Myśliwskiego, poza tym 16. Armia miała jeszcze 283. Dywizję Lotnictwa Myśliwskiego i 286. Dywizję Lotnictwa Myśliwskiego. Łącznie było to pięć związków taktycznych i siedemnaście pułków lotnictwa myśliwskiego.
Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 6/2021