Força Aérea Portuguesa. Siły Powietrzne Portugalii

Leszek A. Wieliczko

Portugalskie Siły Powietrzne powstały jako samodzielny rodzaj sił zbrojnych 66 lat temu. Rozkwit przeżywały w latach 60., gdy Portugalia była zaangażowana w wojny w swoich afrykańskich koloniach. Od połowy lat 70. ich liczebność systematycznie spada. Z powodu cięć budżetowych obecna kondycja sił powietrznych jest daleka od ideału. Większość maszyn ma za sobą ponad 20 lat służby, a niektóre nawet ponad 40. Problemy z utrzymaniem sprawności technicznej powodują, że około 60% samolotów i śmigłowców jest permanentnie niezdolnych do służby. W dłuższej perspektywie radykalną poprawę sytuacji może przynieść tylko generacyjna wymiana sprzętu.

Portugalia (oficjalnie: Republika Portugalska – República Portuguesa) jest najbardziej wysuniętym na południowy zachód europejskim krajem NATO. Ze względu na swoje położenie geograficzne i uwarunkowania polityczne (Portugalia leży na krańcu Europy i graniczy na lądzie tylko z Hiszpanią, która także jest członkiem NATO i Unii Europejskiej) w zasadzie jedyne zewnętrzne zagrożenia mogą pochodzić od strony Atlantyku lub z powietrza. Dzięki posiadaniu Azorów i Archipelagu Madery portugalska wyłączna strefa ekonomiczna (Exclusive Economic Zone, EEZ) obejmuje ogromny obszar Oceanu Atlantyckiego na zachód od Półwyspu Iberyjskiego o powierzchni ponad 1,7 mln km2. Obrona wybrzeży, wysp, EEZ i przestrzeni powietrznej ma więc kluczowe znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa kraju i jego mieszkańców oraz ochrony interesów narodowych.

Portugalskie Siły Powietrzne (Força Aérea Portuguesa, FAP – ang. Portuguese Air Force, PoAF) są jednym z trzech rodzajów portugalskich sił zbrojnych (Forças Armadas de Portugal) obok Wojsk Lądowych (Exército) i Marynarki Wojennej (Marinha). Ich głównym zadaniem jest obrona przestrzeni powietrznej kraju oraz współpraca z pozostałymi rodzajami sił zbrojnych. Siły Powietrzne prowadzą samodzielne operacje powietrze–powietrze, powietrze–ziemia i powietrze–woda, wspierają wojska lądowe na polu walki, dokonują rozpoznania nad lądem i morzem, wykrywają i zwalczają okręty podwodne i nawodne, przewożą ludzi (w tym chorych i rannych) i ładunki. Ponieważ Portugalia ma największą w Europie (i drugą w świecie – po Kanadzie) strefę odpowiedzialności ratownictwa morskiego (Search and Rescue, SAR) o powierzchni niemal 5,8 mln km2, więc w zakresie obowiązków Sił Powietrznych znajduje się również poszukiwanie i ratownictwo nad lądem i morzem (Busca e Salvamento Aéreo).

FAP aktywnie uczestniczą w krajowych i zagranicznych operacjach likwidacji skutków katastrof i klęsk żywiołowych oraz w zagranicznych operacjach pokojowych, stabilizacyjnych, humanitarnych i innych pod egidą ONZ, Unii Europejskiej i NATO. W ostatnich latach Siły Powietrzne były zaangażowane m.in. w operację antypiracką u wybrzeży Somalii (EU NAVFOR Somalia; Operation Atalanta), operację powstrzymania nielegalnego przerzutu uchodźców przez Morze Śródziemne (EU NAVFOR MED; Operation Sophia) i operację stabilizacyjną w Mali (Mission multidimensionnelle intégrée des Nations Unies pour la stabilisation au Mali, MINUSMA). W ramach sojuszniczych zobowiązań FAP biorą też udział w misjach ochrony przestrzeni powietrznej krajów członkowskich Sojuszu, które nie posiadają samolotów bojowych (Air Policing). Od 2009 r. Portugalskie Siły Powietrzne są organizatorem corocznych ćwiczeń międzynarodowych pod kryptonimem Real Thaw.

Zarys historii

Historia portugalskiego lotnictwa sięga 11 grudnia 1909 r., kiedy to grupa entuzjastów tego nowego wówczas wynalazku (głównie oficerów Wojsk Lądowych) utworzyła Aeroklub Portugalii (Aero-Clube de Portugal). 25 maja 1911 r. w Tancos sformowano pierwszą wojskową jednostkę lotniczą – Kompanię Balonów (Companhia de Aerosteiros) – będącą częścią Wojskowej Służby Telegraficznej (Serviço Telegráfico Militar) Korpusu Inżynieryjnego (Arma de Engenharia). 28 września 1912 r. ppłk Albino Costa z brazylijskiej armii, Portugalczyk z pochodzenia, podarował rządowi Portugalii francuski samolot Deperdussin B. 16 listopada 1913 r. maszyna trafiła do Kompanii Balonów, stając się w ten sposób pierwszym portugalskim samolotem wojskowym.

14 maja 1914 r. prezydent Republiki podpisał dekret ustanawiający Służbę Lotnictwa Wojskowego (Serviço de Aviação Militar) w ramach Wojsk Lądowych oraz Wojskową Szkołę Lotniczą (Escola Militar de Aviação). Data ta jest uznawana w Portugalii za dzień utworzenia lotnictwa wojskowego, choć faktycznie nastąpiło to kilka lat później. Ze względu na skromne fundusze i braki kadrowe organizacja szkoły w Vila Nova da Rainha rozpoczęła się dopiero 15 kwietnia 1915 r., a inauguracja działalności nastąpiła 17 lipca 1916 r. Na potrzeby szkoły do 1918 r. Portugalia pozyskała samoloty Avro 500, Farman MF.4, MF.11 i F.40, Caudron G.3 oraz Morane-Saulnier H. Służba Lotnictwa Wojskowego (pod nazwą zmienioną na Serviço de Aeronáutica Militar) została utworzona jeszcze później – 29 czerwca 1918 r. Pierwsze lotniska wojskowe zorganizowano w Amadora, Tancos i Alverca.

Portugalskie lotnictwo tylko symbolicznie uczestniczyło w pierwszej wojnie światowej. Planowano wprawdzie utworzyć Służbę Lotniczą (Serviços de Aviação) podporządkowaną Portugalskiemu Korpusowi Ekspedycyjnemu (Corpo Expedicionário Português) walczącemu na froncie zachodnim, ale z powodu braku wystarczającej liczby samolotów nie doszło do tego. Kilkudziesięciu portugalskich pilotów służyło natomiast w jednostkach lotnictwa francuskiego. W lecie 1917 r. wysłano do Mozambiku Eskadrę Ekspedycyjną (Esquadrilha Expedicionária) z trzema Farmanami F.40. Ze względu na zupełny brak doświadczenia w użyciu lotnictwa samoloty wniosły znikomy wkład w toczące się tam walki z siłami niemieckimi stacjonującymi w Niemieckiej Afryce Wschodniej. Z kolei w 1918 r. kilka samolotów Caudron G.4 przywieziono do Angoli, ale walki w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej zakończyły się już znacznie wcześniej.

Tymczasem dekret z 28 września 1917 r. ustanowił Służbę Lotnictwa Morskiego (Serviço de Aviação da Armada; w styczniu 1918 r. przemianowaną na Serviço de Aeronáutica Naval) podległą Marynarce Wojennej oraz Szkołę Lotnictwa Morskiego (Escola de Aviação da Armada). Pierwszą bazę zorganizowano w porcie Bom Sucesso w Lizbonie. Pierwszymi samolotami morskimi były małe łodzie latające FBA Type B, Donnet-Denhaut D.D.8, Tellier T.3 i Georges-Lévy GL-40 HB2. W 1920 r. zakupiono większe łodzie latające brytyjskiej produkcji Felixstowe F-3, a rok później amerykańskie Curtissy HS-2L. Szkoła Lotnictwa Morskiego (pod nazwą zmienioną na Escola de Aviação Naval) została utworzona dopiero 20 maja 1925 r. Wcześniej piloci morscy szkolili się w Wojskowej Szkole Lotniczej. W 1931 r. Służbę Lotnictwa Morskiego przemianowano na Siły Powietrzne Marynarki Wojennej (Forças Aéreas da Armada).

W 1924 r. Służba Lotnictwa Wojskowego została przemianowana na Wojska Lotnicze (Arma de Aeronáutica Militar) o statusie równorzędnym z kawalerią, artylerią czy piechotą, a lotniska wojskowe na bazy lotnicze (bases aéreas). W 1920 r. Wojskową Szkołę Lotniczą przeniesiono do Sintry, a w 1928 r. przemianowano ją na Szkołę Lotnictwa Wojskowego (Escola de Aeronáutica Militar). W 1926 r. istniejący od 1918 r. Park Materiałowy Lotnictwa (Parque de Material Aeronáutico) w Alverca przekształcono w Główne Warsztaty Materiałowe Lotnictwa (Oficinas Gerais de Material Aeronáutico, OGMA). 31 grudnia 1937 r. utworzono Dowództwo Generalne Wojsk Lotniczych (Comando Geral da Arma da Aeronáutica), ale pod względem administracyjnym lotnictwo armijne wciąż podlegało Wojskom Lądowym.

W chwili wybuchu drugiej wojny światowej portugalskie Wojska Lotnicze były nieliczne i wyposażone w przestarzały sprzęt, m.in. dwupłatowe myśliwce Hawker Fury i Gloster Gladiator oraz bombowce Junkers Ju 52, Ju 86 i Breda Ba 65bis. Lotnictwo morskie miało m.in. wodnosamoloty Blackburn Shark i Hawker Osprey oraz łodzie latające (amfibie) Grumman G-21B. Podczas wojny Portugalia zachowała neutralność, ale utrzymywała dobre relacje z aliantami. W zamian za udostępnienie alianckiemu lotnictwu bazy Lajes na Azorach Portugalia dostała z Wielkiej Brytanii m.in. myśliwce Curtiss P-36 Mohawk, Hawker Hurricane i Supermarine Spitfire, bombowce Bristol Blenheim i samoloty obserwacyjne Westland Lysander. Z kolei Amerykanie przekazali Portugalczykom m.in. myśliwce Bell P-39 Airacobra i bombowce Consolidated B-24 Liberator, które wylądowały na terytorium Portugalii i zostały internowane. Już po zakończeniu wojny lotnictwo morskie wzbogaciło się o brytyjskie samoloty torpedowe Bristol Beaufighter TF.X i amerykańskie bombowce nurkujące Curtiss SB2C-5 Helldiver.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 7-8/2018