Historia pociągu pancernego Nr 10 „Pionier” 1919–1921

Krzysztof Margasiński

Pociąg pancerny „Pionier” został zbudowany i zestawiony we Lwowie w styczniu-lutym 1919 r., a jego służba w szeregach Wojska Polskiego trwała aż do lata 1921 r. W tym okresie ulegał kilkakrotnie tak poważnym zmianom, że można praktycznie mówić o zupełnie różnych jednostkach, zarówno pod względem taboru kolejowego, opancerzenia, jak i uzbrojenia. Z uwagi na skromny, wręcz znikomy materiał ikonograficzny w artykule zaprezentowano tylko trzy najważniejsze metamorfozy tego pociągu pancernego.

Lwowski P.P. 10 „Pionier”, pierwszego formowania (luty 1919 r.–styczeń 1920 r.)
Kolejną, drugą jednostką1) zbudowaną przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych (KBPP) we Lwowie stał się pociąg pancerny o nazwie „Pionier”. Jego budowę rozpoczęto jeszcze w styczniu 1919 r. z inicjatywy kapitana dra Kazimierza Bartla2), ówczesnego szefa Oddziału IV Kolejowego Dowództwa Wojska Polskiego na Galicję Wschodnią. Miał to być pociąg pancerny nowego typu, przeznaczony specjalnie dla ochrony saperów (tzw. pionierów) z czołowej kompanii kolejowej, pracujących na torze kolejowym w bezpośredniej styczności z przeciwnikiem.

Budowę pociągu pancernego „Pionier” ukończono 6 lutego 1919 r. Skład tej jednostki był następujący: lokomotywa austro-węgierskiej serii 178 numer 66, dwa wagony bojowe (betonowe, strzeleckie z karabinami maszynowymi) o nazwach „Alfa” i „Beta”, dwa wagony artyleryjskie o nazwach „Młot” i „ Grom” oraz dwa wagony piechoty. W konstrukcji wagonów pancernych zastosowano pewne nowości, m.in. austro-węgierskie 8 cm armaty kazamatowe M.94 umieszczono w pancernych wieżach obrotowych (obrót tylko w zakresie 260°). Nowa, regularna jednostka otrzymała kolejny numer P.P. 10 oraz zatwierdzoną nazwę „Pionier” i została przydzielona do Grupy gen. Rozwadowskiego. Jednostka uczestniczyła w lutym i marcu w walkach z oddziałami halickimi3) w rejonie Lwowa, na linii kolejowej prowadzącej w kierunku Przemyśla.
W dniu 12 kwietnia lokomotywa rezerwowa pociągu pancernego „Pionier” zderzyła się pomiędzy Janowem a Domażyrem z pociągiem pancernym P.P. 17 „Saper”4), w wyniku czego uszkodzenia odniósł tabor bojowy tej jednostki.

Na początku maja 1919 r. P.P. 10 „Pionier” został przydzielony do Grupy gen. Iwaszkiewicza (działającej od czerwca jako Front Galicyjski), a następnie od połowy maja uczestniczył w polskich działaniach ofensywnych przeciwko siłom halickim. W czerwcu podporządkowany został 3. Dywizji Piechoty Legionów i uczestniczył w walkach o miejscowość Podhajce. Od dnia 23 lipca pociąg został podporządkowany gospodarczo Dowództwu Okręgu Generalnego (DOG) Kraków. W ofensywie sierpniowej oddziałów Frontu Galicyjskiego „Pionier” nie brał bezpośredniego udziału, ale został skierowany na linie kolejowe wzdłuż rzeki Zbrucz, gdzie pełnił służbę patrolową. Pod koniec sierpnia i na początku września stacjonował w Zaleszczykach. Od 18 września „Pioniera” przydzielono pod względem gospodarczym do DOG Lwów i podporządkowano dowództwu 10. Dywizji Piechoty (DP). Przez pewien czas nie posiadał lokomotywy pancernej. W połowie października lwowski „Pionier” podporządkowany został dowództwu Grupy gen. Bonina (była to późniejsza 18. Dywizja Piechoty) i stacjonował w Wygnance oraz Germakówce (na linii kolejowej Wygnanka–Iwanie Puste).

W dniu 6 listopada 1919 r. ze względu na konieczność oszczędzania węgla Dowództwo Frontu wstrzymało służbę patrolową, a tabor bojowy nakazało ustawić na bocznicy, natomiast lokomotywę pancerną wysłano do pobliskiego Czortkowa, gdzie używano ją w ruchu cywilnym przy przetokach. W końcu listopada „Pionier” został skierowany do Czortkowa, gdzie lokomotywę pancerną wygaszono, a tabor stanął ponownie na bocznicy kolejowej. Jednakże niebawem dowództwo „Pioniera” otrzymało rozkaz przejazdu całego składu (wraz z częścią taborową) do Husiatyna, gdzie jednostka przybyła 8 grudnia 1919 r. W związku z przesunięciem w końcu grudnia 1919 r. linii bojowej Frontu Galicyjskiego poza granicę Galicji, front ten przemianowano na Front Podolski. Zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowództwa WP dowódca „Pioniera”, porucznik Stanisław Szwed5) otrzymał rozkaz obsadzenia częścią załogi lwowskiego „Pioniera” nowej jednostki. Był to petlurowski, szerokotorowy pociąg pancerny o ukraińskiej nazwie „Помста”6) („Pomsta”), pod którego osłoną do Husiatyna dotarły pociągi, wiozące przedstawicieli rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) z Symonem Petlurą na czele.

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 1/2018