Historia pociągu pancernego Nr 16 „Mściciel”

Krzysztof Margasiński

 „Pociąg pancerny”! Na dźwięk tych słów w wyobraźni naszej stają olbrzymie wozy, zakute w stal, z najeżonymi paszczami groźnych armat czy karabinów maszynowych na straży. Sunie w dal, przed siebie, po lśniących szynach, niewzruszony i obojętny na pociski, odbijające się od jego potężnej, opancerzonej powierzchni, siejąc grozę i zniszczenie. Ale jakże daleko od tych groźnych olbrzymów polskim pociągom pancernym, improwizowanym naprędce ze starych parowozów i zużytych wozów towarowych. Jedyną ich siłą jest bezgraniczna odwaga załogi, jej brawura, która pcha naprzód zaimprowizowany pociąg pancerny, a jedyną osłoną-szczęście, sprzyjające szalonym junakom[1].

Pociąg pancerny P.P. 16 „Mściwy”  (9 stycznia – 23 kwietnia 1919 r.)         

W związku z sukcesami w obronie Lwowa oraz w Galicji, jakie odniosły pociągi pancerne – nowy rodzaj broni w Wojsku Polskim, rozpoczęto dalszą budowę tego typu jednostek. Na konferencji odbytej 20 grudnia 1918 r. w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego w Warszawie postanowiono natychmiast sformować prowizoryczne pociągi pancerne, polecając nadzór nad ich budową Szefowi Sekcji Wojsk Kolejowych Oddział III, porucznikowi inżynierowi Witkiewiczowi.

Rozkazem Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, generała Stanisława Szeptyckiego Nr 80 z 27 grudnia 1918 r. polecono sformować w Warszawie: Pociągi pancerne od No 11 do No 15 włącznie, w następującym składzie: jednej lory, trzech wozów armowanych, dwóch wozów dystansowych oraz dwóch osobowych. Blachą pancerzono jedynie stanowiska maszynisty na lokomotywach, wozy bojowe zrobione ze zwykłych otwartych platform, których boczne ściany obłożone były workami z piaskiem. Były to następujące regularne jednostki, powstałe na bazie przejętego niemieckiego (pruskiego) taboru kolejowego: P.P. 11 „Poznańczyk”, P.P. 12 „Kaniów”, P.P. 13 „Boruta”, P.P. 14 „Zagończyk” i P.P. 15 „Groźny”. Zbudowano także dodatkowo kolejną, szóstą jednostkę – P.P.16 „Mściwy”^[2]. Jednostki te powstały w Warsztatach Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej na ulicy Chmielnej nr 71a w Warszawie.

Dowództwo nowej jednostki o nazwie „Mściwy” powierzono porucznikowi Dominikowi Zamieńskiemu. Początkowo załoga składała się ze studentów-ochotników i kilku artylerzystów z Rembertowa (jeden działon z 8. pap^[3] z niemiecką armatą polową 7,7 cm Felkanone 1896 n/A, dowódca podporucznik Piotrowski i 8 kanonierów oraz rekrutów z 21. Pułku Piechoty). Początkowo nowa jednostka otrzymała nazwę „Mściwy” i została skierowana na front 10 stycznia 1919 r. do Łap, gdzie przydzielono ją do polskiej 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej, generała Iwaszkiewicza.Jednostka stanowiła obsadę przyczółkamostowego na rzece Narew pod Łapami.

W związku z rozpoczęciem walk z nowym przeciwnikiem – oddziałami Ukrainy Naddnieprzańskiej (armią Semena Petlury), w dniu 18 stycznia pociąg został skierowany do Chełma, do dyspozycji generała Majewskiego, który przydzielił go do Grupy Kowelskiej, której dowództwo miał objąć generał Edward Rydz-Śmigły. W rejonie Kowla na Wołyniu stacjonowały jeszcze oddziały niemieckie tzw. Ober-Ostu, które 2 lutego 1919 r. rozpoczęły ewakuację swoich oddziałów transportami kolejowymi, kierując eszelony do Brześcia Litewskiego. Ewakuację z Kowla, osłanianą przez niemiecki pociąg pancerny, zakończono o godzinie 19.Tego dnia o godzinie 20 przybyły do Kowla P.P. 16 „Mściwy”z generałem Rydzem-Śmigłym orazimprowizowany pociąg pancernym „Gwiazda Przewodnia”^[4] wraz z oddziałami polskimi. Rozpoczęły się działania, mające na celu wyparcie oddziałów Petlury oraz opanowanie Chełmszczyzny i Wołynia. Następnego dnia „Mściwy” dotarł tylko do Powórska. Dalej nie mógł jechać, ponieważ most kolejowy na rzece Stochód został wcześniej wysadzony przez Niemców. P.P. 16 operował  tylko na linii kolejowej Kowel – Powórsk, zaś „Gwiazda Przewodnia” operowała na linii kolejowej Kowel – Hołoby – Równe. 5 lutego nastąpiło opanowanie Powórska przez polskie oddziały i jednocześnie obsadzenie linii rzeki Stochód. W trakcie tej operacji dokonano wypadu polskich oddziałów piechoty za rzekę Stochów, na stację  kolejową Maniewicze.

Komunikat operacyjny poranny nr 48 z 7 lutego 1919 r. informował: Grupa generała Śmigłego: pociąg pancerny nr 16 „Mściwy” z oddziałem piechoty i kawalerią dotarł walcząc z nieprzyjacielem do Powórska i odrzucił wroga na wschodni brzeg rzeki Stochód. Most kolejowy na Stochodzie jest zniszczony. W Powórsku zdobyto znaczną ilość materiału kolejowego (60 wagonów szerokotorowych), amunicję i broń.

11 lutego w Maniewiczach został zestawiony przez żołnierzy 32. Ciechanowskiego Pułku Piechoty, ze zdobytego, rosyjskiego taboru kolejowego, polski szerokotorowy pociąg pancerny nazwany na cześć tej jednostki – „Ciechanowian –szeroki”^[5]. Wspierał on w rejonie kowelskiego węzła kolejowego (w rejonie Powórska, w kierunku na Sarny) oddziały 32. Pułku walczące z oddziałami Petlury.

15 lutego nieprzyjacielski^[6] pociąg pancerny z Maniewicz ostrzeliwał nasze oddziały pod Powórskiem.

Do „Mściwego” została przydzielona zdobyta rosyjska armata polowa kalibru wz. 1902 kal. 76,2 mm (trzycalowa).

7 marca 1919 r. „Mściwy” został skierowany doWarszawy w celu przeprowadzenia  remontu, a na jego miejsce przybył krakowski pociąg pancerny P.P. 4 „Hallerczyk”. Jednak remont Nr 16 w Warszawie trwał dłużej niż zakładano z powodu braku dalszych, możliwych do zamontowania armat. W przeciwieństwie do poprzednich jednostek dwa wagony  artyleryjskie „Mściciela” zostały dodatkowo wzmocnione pancerzem z blachy żelaznej oraz zamontowano na nich wieżyczki z karabinami maszynowymi.

25 marca dowódca pociągu raportował: Proszę o wydanie dla P.P.16 dwóch armat górskich lub okopowych, jednego  zamka do 3” działarosyjskiego, 8 ckm Maxim rosyjskich oraz 90 karabinów  rosyjskich. P.P.16  formuje się w Warszawie. 1 kwietniawydano dla pociągu Nr 16 jedną opancerzoną armatę niemiecką 57 mm w kopule z fabryki „Gerlach i Pulst”^[7]w Warszawie. W meldunku z tego samego dnia dowódca zwracał się: Uprasza się o przydział 80 żołnierzy i podoficerów dla P.P.16 „Mściciela”

[1] Historja jednego z naszych pociągów pancernych, „Rewja”, Rok I, Nr 11 z dnia 25 stycznia 1920 r.

[2] „Mściwy” po remoncie od kwietnia 1919 r. nosił nową nazwę „Mściciel”.

[3] Pułk artylerii polowej.

[4] Improwizowany pociąg pancerny został zbudowany w Warsztatach Kolejowych w Chełmie. Składał się z opancerzonej lokomotywy oraz dwóch wagonów z karabinami maszynowymi.

[5] Zaimprowizowany przez żołnierzy z 32. Ciechanowskiego Pułku Piechoty, który wspierał polskie oddziały w ofensywie na strategiczne miasto Sarny, zajęte w maju 1919 r.

[6] Petlurowski szerokotorowy pociąg pancerny o nazwie „Karmeluk”.

[7] Zakłady „Gerlach i Pulst”w Warszawie zajmowały się naprawą sprzętu artyleryjskiego, broni maszynowej, budową pociągów pancernych, a latem 1920 r. podjęto w nich budowę samochodów pancernych. 

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 1/2017