Krym – serce Morza Czarnego

SERGIUSZ MITIN

Korzenie dzisiejszych wydarzeń

z perspektywy historycznej

Krym to region unikalny zarówno pod względem klimatycznym jak i geopolitycznym. Olbrzymi półwysep znajduje się przy praktycznie pozbawionym wysp Morzu Czarnym, z prawie gładkimi brzegami, w których niewiele jest zatok nadających się do zbudowania sensownego portu morskiego, szczególnie na jego zachodnim i południowym wybrzeżu.

OD CZASÓW ZAMIERZCHŁYCH
Trzy strefy klimatyczne – step, góry i oddzielony nimi od stepu wąski pasek południowego wybrzeża z subtropikalnym klimatem – historycznie ukształtowały trzy współistniejące ze sobą od wieków, lecz niełączące się diaspory. Od czasów niepamiętnych step znajdował się w rękach koczowniczych plemion pasterzy, z których z czasem wyodrębnili się również osiadli rolnicy hodujący zboża, głównie pszenicę powszechnie znaną w świecie antycznym ze swej jakości i korzystnej ceny. Wybrzeże od zawsze znajdowało się w rękach żeglarzy i kupców. Mieszkańcy gór zaś, w zasadzie nie wyższych niż Karpaty, lecz bardziej wyrazistych, stromo urywających się w kierunku południowym, od zarania świata parali się przy sposobności wypadami łupieżczymi zarówno na jednych jak i na drugich.

Dziś trudno stwierdzić, jaki naród należałoby uznać za rdzennych mieszkańców Krymu, nawet gdyby kiedykolwiek był to jeden naród. Kolejne fale koczowników przemieszczających się z równin Azji Środkowej „wtłaczały” na Krym swoje odnogi, podbijając poprzednich najeźdźców i mieszając się z nimi. Kimerów (XII wiek przed n.e.) wyparli Scytowie (VII–V w. p.n.e.). Scytów zmienili Sarmaci, później Goci (III w. n.e.), których wkrótce podbili Hunowie. W VI stuleciu na Krym wdarły się turkijskie plemiona, w stulecie później najechali ich Prabułgarzy (VII w.), następnie Chazary (VIII w.), Pieczyngowie, za nimi Rusy (IX w.). W XII wieku Krym podbili Połowcy, za spadkobiercę języka których można w znacznej mierze uznać dzisiejszy język krymsko- tatarski.

W latach 20. XIII stulecia Krym został zalany przez hordy mongołów i stał się częścią Złotej Ordy, zachodniej odnogi imperium Czyngis- chana. Na drugą połowę XIII wieku przypada islamizacja krymskiej ludności nie bez aktywnego udziału emisariuszy Imperium Osmańskiego. Po rozpadzie Złotej Ordy w XV stuleciu Krym stał się niezależnym państwem – Chanatem Krymskim, resztki zaś mongolskich najeźdźców zasymilowały się z dominującymi wówczas mieszkańcami tureckiego pochodzenia. Chociaż Tatarami oni wówczas się nie nazywali, określenie owo pojawiło się znacznie później.

Koczowników zawsze kusiło swoiste odosobnienie Krymu, połączonego z kontynentem wąskim przesmykiem Perekopskim. Dlatego jeszcze z czasów niepamiętnych w poprzek przesmyku została wykopana fosa i nasypany wał, mające na celu bronić półwyspu od strony lądu, do czego właściwie nawiązuje nawet sama nazwa „przekopanego” przesmyku. W 1509 r., w czasach rządów chana Mengli I Gireja na wschodniej flance przesmyku została zbudowana potężna forteca, broniąca wału również przed ominięciem drogą morską, zwana w języku tatarskim Or Quapi albo Ferah Kermen – po turecku. W budowie brali udział włoscy budowniczowie, których w ramach bratersko- -muzułmańskiej pomocy udostępnił sułtan Bajazyd II, w owych czasach rzeczywisty suzeren chanów krymskich. Aż do czasów aneksji Krymu przez Imperium Rosyjskie owa forteca była obsadzana przez turecką załogę, dotyczyło to również większości umocnień Perekopskiego wału, gdyż od 1478 r. Chanat Krymski był protektoratem Imperium Osmańskiego. Wówczas wał Perekopski na Krymie powszechnie zwał się wałem Tureckim.

Zasadniczo inaczej niż Krymu stepowego toczyły się losy jego południowego wybrzeża. Założone przez wychodźców z Antycznej Hellady w czasach jej świetności (VI–V w. p.n.e.) miasta-kolonie jak Kerkinitis (obecnie Eupatoria), Chersonez (w pobliżu obecnego Sewastopola), Pantikapajon (ruiny w pobliżu obecnego Kerczu), Kaffa (obecnie Teodozja), Nimfajon (nad cieśniną Kerczeńską, 17 km na południowy zachód od miasta Kercz) i inne – prosperowały na handlu morskim. Wraz z pozostałymi helleńskimi koloniami na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, zwanego wówczas Pontem Ueksyńskim tworzyły swego rodzaju „łańcuszek”, wzdłuż którego od portu do portu mogli podróżować nie umiejący wówczas przecinać morza na przełaj antyczni żeglarze. W czasach inwazji króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora (I w. p.n.e.) nadmorskie miasta znalazły się pod jego protektoratem, choć przeważnie zachowały określoną autonomię i samorządy. Przeszły pod protektorat Rzymu po pokonaniu Mitrydatesa przez Imperium Rzymskie i zamiany Pontu w rzymską prowincję. Po upadku Rzymu znalazły się pod władzą Imperium Bizantyńskiego, a po jego rozbiciu przez Turków-Osmanów w drugiej połowie XV stulecia – pod władzą turecką.

Jednocześnie bardzo duże wpływy na wybrzeżu mieli kupcy Genueńscy, płacąc odpowiedni haracz tureckiej administracji Krymu i zachowując praktycznie niezależność od władz Chanatu Krymskiego.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia Spec 5/2014

Wróć