Lotnictwo Państwowej Służby Granicznej Ukrainy
Andrij Charuk
Do licznego grona komponentów Sił Obronnych Ukrainy należy Państwowa Służba Graniczna, która jest podporządkowana Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Dysponuje ona własnym, niezbyt licznym, ale względnie nowoczesnym lotnictwem.
Natychmiast po proklamacji 24 sierpnia 1991 roku niepodległości Ukrainy podjęto działania zmierzające do przejęcia kontroli nad radzieckimi jednostkami wojskowymi znajdującymi się na terytorium kraju. Uchwała Rady Najwyższej Ukrainy z 24 sierpnia 1991 roku „O formacjach wojskowych na Ukrainie” dotyczyła podporządkowania parlamentowi ukraińskiemu nie tylko jednostek i formacji Sił Zbrojnych byłego ZSRR, ale także Wojsk Granicznych Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (ros. Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti, KGB). Na terytorium Ukrainy były one reprezentowane przez Zachodni Okręg Graniczny oraz szereg jednostek i instytucji centralnego podporządkowania. Na ich podstawie utworzono Wojska Graniczne Ukrainy. Organem zarządzającym stał się dla nich Państwowy Komitet Ochrony Granicy Państwowej Ukrainy (ukr. Derżawnyj komitet u sprawi ochorony Derżawnoho kordonu Ukrajiny, w skrócie Derżkomkordon), na czele którego stał dowódca Wojsk Granicznych.
W strukturze Wojsk Granicznych z 8 maja 1992 roku utworzono regionalne oddziały strukturalne – zarządy Północno-Zachodni, Południowy i Południowo-Wschodni (w grudniu 1995 roku przemianowane na kierunki). W 2000 roku z Kierunku Południowego wyodrębniono Kierunek Krymski.
Lotnictwo Wojsk Granicznych
W celu dowodzenia komponentem lotniczym Wojsk Granicznych, w 1991 roku na bazie wydziału lotnictwa dowództwa dawnego Zachodniego Okręgu Granicznego utworzono wydział lotnictwa Wojsk Granicznych. W 2001 roku został on przekształcony w Zarząd Lotnictwa Wojsk Granicznych Ukrainy.
W momencie powstania wydział lotnictwa Wojsk Granicznych miał w swoim podporządkowaniu tylko jedną jednostkę odziedziczoną po ZSRR – 24. Samodzielną Eskadrę Lotniczą (SEL), znajdującą się w Odessie (lotnisko Szkolnyj). Odessa pozostawała tradycyjnym miejscem rozmieszczenia jednostki lotniczej Wojsk Granicznych od lat 30. XX wieku, ze względu na potrzebę patrolowania granic morskich (np. w przededniu wojny niemiecko-radzieckiej stacjonowała tam 7. Eskadra Rozpoznania Morskiego Wojsk Granicznych, wyposażona w łodzie latające MBR-2). 24. SEL została utworzona w 1986 roku z klucza lotniczego 26. Oddziału Granicznego. W 1991 roku składała się z dwóch kluczy lotniczych (samoloty transportowe An-24 i An-26) oraz dwóch kluczy śmigłowców (Mi-8).
Ze względu na utworzenie trzech struktur regionalnych (zarządów/kierunków) postanowiono, że każdy z nich będzie dysponował jednostką lotniczą. 24. SEL pozostała w Zarządzie Południowym. W listopadzie 1993 roku do składu Wojsk Granicznych przekazano 309. Samodzielną Eskadrę Śmigłowców (SEŚ) z Łucka. Jednostkę utworzono w 1981 roku w składzie Wojsk Rakietowych Przeznaczenia Strategicznego i podporządkowano 37. Dywizji Rakietowej, wyposażonej w zestawy średniego zasięgu R-12, w latach 1982–1984 wymienione na nowoczesne RSD-10. Zestawy te zlikwidowano już w końcu lat 80. na podstawie założeń traktatu pomiędzy ZSRR i USA, a 37. Dywizję ostatecznie rozwiązano już po proklamowaniu niepodległości Ukrainy w końcu 1992 roku. W tym czasie 309. SEŚ dysponowała dwoma kluczami śmigłowców transportowych Mi-8 (łącznie sześć wiropłatów) i kluczem powietrznych stanowisk dowodzenia Mi-9 (dwa śmigłowce). Po przekazaniu do Wojsk Granicznych jednostkę przemianowano na 25. SEŚ i podporządkowano Zarządowi Północno-Zachodniemu. Powietrznych stanowisk dowodzenia Mi-9 w Wojskach Granicznych nie użytkowano w pierwotnym przeznaczenia – pozbawiono je wyposażenia specjalistycznego i używano jak zwykłych śmigłowców transportowych.
Trzecią jednostką lotniczą Wojsk Granicznych stała się 26. SEŚ, utworzona 31 maja 1993 roku w Charkowie. Podporządkowano ją Zarządowi Południowo-Wschodniemu. Każdy zarząd terytorialny otrzymał więc swoją jednostkę lotniczą. Wiodącą rolę pełniła eskadra odeska, której powierzono szereg zadań specjalnych, takich jak patrolowanie wód terytorialnych i 200-milowej wyłącznej strefy ekonomicznej, a także zapewnienie działalności placówki granicznej na Wyspie Węży, na którą regularnie latały Mi-8.
W odróżnieniu od 25. i 26. SEŚ, które dysponowały wyłącznie śmigłowcami, 24. SEL miała również samoloty. Początkowo były to odziedziczone po ZSRR pasażerskie Any-24RW i transportowe Any-26. Wiadomo o jednym Anie-24RW (nr takt. 12) i trzech Anach-26 (numery 11, 14 i 18).
Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 3/2025