Lotnictwo ukraińskie w walce o niepodległość w latach 1917–1920

Andrij Charuk

Cz. I Lotnictwo UNR

Klęska Rosji i Austro-Węgier w pierwszej wojnie światowej oraz będący ich konsekwencją rozpad obu mocarstw przyniosły powstanie szeregu nowych niepodległych państw. Musiały one jednak udowadniać swoje prawo do istnienia na drodze zbrojnej konfrontacji. Nie inaczej było z państwem ukraińskim. W przededniu pierwszej wojny światowej Ukraina była podzielona pomiędzy Imperium Rosyjskie (większość obszaru ukraińskiego) i Austro-Węgier (Galicja Wschodnia i Bukowina). Procesy dochodzenia do niepodległości odbywały się na tych obszarach na różne sposoby. Na obu funkcjonowały też odrębne siły lotnicze.

W Ukrainie Naddnieprzańskiej, będącej częścią Imperium Rosyjskiego, wkrótce po rewolucji lutowej 1917 roku powstała Ukraińska Rada Centralna, organ złożony głównie z przedstawicieli partii socjalistycznych, dążąca do autonomii Ukrainy w ramach Republiki Rosyjskiej, po rewolucji bolszewickiej w listopadzie 1917 roku stopniowo odchodząca od koncepcji federalizmu. 20 listopada 1917 roku ogłoszono utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR), na czele której stanął organ rządowy – Sekretariat Generalny. Niestety UNR nie mogła skutecznie oprzeć się ofensywie sił bolszewickiej Rosji i podczas pierwszej wojny rosyjsko-ukraińskiej terytorium młodego państwa zostało zajęte. Sytuacja uratowało podpisanie 9 lutego 1918 roku w Brześciu traktatu pokojowego między UNR a Niemcami i ich sojusznikami. Realizując postanowienia traktatowe, wojska niemieckie i austro-węgierskie razem z siłami UNR wyparły wojska bolszewickie z terytorium Ukrainy. Ukraińska Republika Ludowa formalnie pozostała niezależnym państwem, z własnymi instytucjami publicznymi, w tym wojskiem, ale w rzeczywistości administracja UNR znajdowała się pod kontrolą wojsk niemieckich i austro-węgierskich. Niezdolność socjalistycznej Rady Centralnej i jej rządu do ustabilizowania sytuacji społeczno-ekonomicznej w kraju wywołała niezadowolenie zarówno części Ukraińców, jak i przedstawicieli rządów Niemiec i Austro-Węgier. Rezultatem tego był zamach stanu z 29 kwietnia 1918 roku zorganizowany przez generała Pawła Skoropadskiego i wspierany przez siły niemieckie i austro-węgierskie. Rada Centralna została rozwiązana, a na Ukrainie ustanowiono monarchiczny reżim hetmański – państwo ukraińskie kierowane przez Skoropadskiego. Stan ten trwał do 14 grudnia, do czasu obalenia Skoropadskiego przez lewicowe siły polityczne. Ogłoszono przywrócenie UNR i utworzono Dyrektorium – kolektywny organ najwyższego dowództwa. Nowy rząd, kierowany przez Symona Petlurę, nie miał czasu na zajęcie się sprawami wewnętrznymi, ponieważ od razu musiał zorganizować obronę przez siłami bolszewickimi podczas tzw. drugiej wojny rosyjsko-ukraińskiej.

Tymczasem na Zachodniej Ukrainie w wyniku upadku monarchii austro-węgierskiej 1 listopada 1918 roku powstała Zachodnioukraińska Republika Ludowa (ZUNR). 22 stycznia 1919 roku proklamowano połączenie dwóch odrębnych dotąd państw ukraińskich. Miało to jednak głównie znaczenie symboliczne – UNR i ZUNR nadal funkcjonowały w dużej mierze niezależnie. Siły ZUNR walczyły od lutego 1919 roku z Wojskiem Polskim i po porażce w wojnie polsko-ukraińskiej 18 lipca tzw. ukraińska armia galicyjska i rząd ZUNR przekroczyły rzekę Zbrucz i przeszły na terytorium kontrolowane przez wojska Petlury. Jeszcze latem 1919 roku połączone armie UNR i ZUNR podjęły ataki na Kijów i Odessę, pozbawione wsparcia z zewnątrz zostały jednak pokonane przez białogwardzistów i bolszewików. 25 kwietnia 1920 roku Ukraińska Republika Ludowa i Polska zawarły przymierze wojskowe, które przewidywało przywrócenie niepodległej Ukrainy, bez Galicji Wschodniej, która miała stanowić część Rzeczypospolitej na prawach autonomii. Rozpoczęta w czerwcu ofensywa wojsk polskich i ukraińskich została odparta i w sierpniu Armia Czerwona zorganizowała potężny kontratak. Do listopada 1920 roku UNR faktycznie przestała istnieć, rząd wyemigrował, a resztki wojsk internowano w polskich obozach.

Lotnictwo Rady Centralnej

Do jesieni 1917 roku na Ukrainie rozmieszczono rosyjskie jednostki lotnicze należące do Frontu Południowo-Zachodniego i Frontu Rumuńskiego – siedem dywizjonów lotniczych (jeden na armię), z których każdy składał się z trzech do dziesięciu oddziałów lotniczych różnego przeznaczenia: myśliwskich, armijnych i korpuśnych oraz współpracy z artylerią. Ponadto w rejonie Winnicy znajdowała się główna baza Eskadry Okrętów Powietrznych, czyli ciężkich samolotów bombowych Ilja Muromiec. Na terytorium Ukrainy stacjonowały dwa z trzech oddziałów bojowych tej eskadry (sześć bombowców) oraz oddział zapasowy (10 bombowców wykorzystywanych jako treningowe lub znajdujące się w remontach). Na Ukrainie znajdowały się również cztery parki lotnicze zaangażowane w naprawę sprzętu lotniczego: 1. w Odessie, 3. i 5. w Kijowie oraz 6. w Połtawie. Wojska rosyjskie dysponowały na tym terenie jednostkami aeronautycznymi wyposażonymi w balony obserwacyjne.

Już wiosną 1917 roku w oddziałach rosyjskiej armii aktywowali się członkowie różnych ruchów narodowych, w tym także ukraińskich. Formalnie ukraińskie siły zbrojne zostały jednak ustanowione dopiero w listopadzie, po utworzeniu sekretariatu generalnego (ministerstwa) spraw wojskowych. Pod koniec listopada 1917 roku powołano do życia Dowództwo Floty Powietrznej, które było kierowane przez byłego podpułkownika wojsk rosyjskich, dowódcę 7. Dywizjonu Lotniczego, Wiaczesława Baranowa. 13 grudnia 1917 roku dowódcą ukraińskiego lotnictwa Armii Ludowej został mianowany pułkownik Wiktor Pawlenko – znany ukraiński oficer, przed rewolucją lutową pełniący funkcję szefa obrony powietrznej rosyjskiego Sztabu Imperialnego.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 5/2018