Lotnictwo zaokrętowane Rosji i ZSRR 1913–1949

Waldemar Waligóra

Lotnictwo zaokrętowane Rosji i ZSRR

1913–1949

Pierwszy samolot Marynarka Wojenna Rosji zakupiła w 1910 r. we Francji. 16 września 1910 r. por. mar. S. F. Dorożinski w Sewastopolu wykonał pierwszy lot na samolocie Antoinette. 22 września 1910 r. w Sankt Petersburgu por. mar. G. W. Piotrowski przeleciał po raz pierwszy nad morzem na samolocie Bleriot- IX 2 (lot trwał pół godziny i uczestniczył w nim pasażer). 11 listopada 1910 r. w Sewastopolu otwarto oficerską szkołę Oddziału Powietrznego Floty – pierwszych ośmiu lotników wojskowych mianowano 26 października 1911 r. – do szkolenia używano samolotów Farman i Bleriot.

W 1912 r. utworzono lotnictwo morskie w ramach Służby Łączności Floty, chociaż pierwszy oficjalny dokument Ministerstwa Morskiego o lotnictwie morskim jest datowany na 1 lipca 1914 r. Flocie Czarnomorskiej w maju 1912 r. dostarczono wodnosamoloty: 3 Curtiss D i 2 Voisin Canard. Pierwszy lot wodnosamolotu Floty odbył w Sewastopolu 11 maja 1912 r. por. mar. (wtedy odpowiednikiem jego rangi w Marynarce był „sztabs kapitan”) I. I. Stachowski na Voisin Canard. Latem 1912 r. utworzono pierwszą bazę wodnosamolotów w zatoce Kilen (Sewastopol) – w sierpniu 1914 r. bazowało tam osiem wodnosamolotów (FBA typ A, Farman, Curtiss F). Z inicjatywy lotnika miczmana G. A. Fride w sierpniu 1913 r. przeprowadzono pierwsze próby podnoszenia z wody na pokład i opuszczania na wodę wodnosamolotów Curtiss D.

W roli ich nosiciela wystąpił transportowiec Dniepr (dawny parowiec Matilda wodowany w 1895 r. w Anglii; zakupiony 1 maja 1909 r. dla floty) wyposażony w Sewastopolu w składany drewniany hangar dla trzech wodnosamolotów. Okręt ten używano jako jednostkę szkolną dla lotników morskich. W maszyny latające postanowiono wyposażyć także krążowniki – w styczniu 1914 r. przeprowadzono próby na krążowniku Kaguł (Kagul; 25 marca 1907 r., eks Oczakow, od 31 marca 1917 r. Oczakow, od 18 czerwca 1919 r. Generał Korniłow). Wyposażono też w wodnosamoloty bliźniaczy Pamiat’ Merkurija ( Pamiat’ Merkuria; 25 marca 1907 r. eks Kaguł, od 31 grudnia 1922 r. Komintern), lecz oba krążowniki rzadko okrętowały lotnictwo. Już 14 lutego 1914 r. opracowano plany rozmieszczenia dwóch maszyn Curtiss D na pokładzie pomiędzy masztami jachtu Ałmaz.

Dawny krążownik Ałmaz (Almaz; od 20 października 1908 r. klasyfikowany jako jacht, a w czasie wojny jako awizo) otrzymał na początku 1915 r. dwie łodzie latające M-5, a od 1916 r. cztery takie maszyny. Stanowił on prototyp krążownika lotniczego lub „hydrokrążownika" , jak w owym czasie nazywano transportowce wodnosamolotów we Flocie Czarnomorskiej carskiej Rosji. Było to wynikiem rozporządzenia Głównodowodzącego Flotą Czarnomorską z 9 listopada 1914 r. nakazującego komendantowi portu w Sewastopolu wyposażenie Ałmaza w hydroplany.

Następnie przebudowano na okręty lotnicze dwa najnowsze bliźniacze statki pasażersko-towarowe przejęte 14 września 1914 r. od Rosyjskiego Towarzystwa Żeglugi i Handlu (ROPIT) przeznaczone do obsługi trasy Odessa–Aleksandria (Egipt). Były to nowoczesne jednostki zbudowane w Wielkiej Brytanii. Pierwsza z nich Imperator Nikołaj I (5642 BRT) powstała w 1913 r. w stoczni John Brown & Company w Clydebank, natomiast Imperator Aleksandr I (8 stycznia 1915 r. eks Imperator Aleksandr III – zmiana była spowodowana tym, że w służbie carskiej marynarki znajdował się pancernik o tej nazwie; 5133 BRT; wod. 7 lipca 1913 r.) został oddany 14 listopada 1914 r. przez stocznię William Denny & Sons w Dumbarton. Modyfikację na krążowniki lotnicze wykonano w warsztatach portowych w Sewastopolu. W części rufowej utworzono specjalny pokład dla łodzi latających z kilblokami do ich opuszczania oraz żurawiami do ich podnoszenia z powierzchni morza. Na rufie dotychczasowe ładownie przekształcono w hangar dla sześciu do ośmiu aparatów latających. Jako pierwszy został ukończony Nikołaj I i już 9 marca 1915 r. odbył pierwszy rejs rozpoznawczy.

24 marca 1915 r. okręt wraz z Ałmazem wziął aktywny udział w wypadzie rosyjskiej floty przeciw Turcji. Ich samoloty z powodzeniem zbombardowały turecki fort Elmas oraz inne obiekty wojskowe, w tym port przewozu węgla w Zonguldaku (29 marca). Od marca 1915 r. lotnictwo morskie wydzielono ze Służby Łączności i podporządkowano dowódcy Floty Czarnomorskiej. W maju oba okręty lotnicze w składzie zespołu floty dwukrotnie podchodziły w rejon Bosforu prowadząc rozpoznanie, w czasie gdy okręty artyleryjskie ostrzeliwały tureckie wybrzeże. 3 maja wodnosamoloty zbombardowały stolicę Turcji – Stambuł (Konstantynopol), a następnego dnia przeprowadzono nieskuteczny nalot na Inadę. 10 maja 1915 r. operację przerwano po starciu z krążownikiem liniowym Jawus Sultan Selim (eks niemiecki Goeben). Pomiędzy 9 a 13 czerwca obie jednostki zabezpieczały przejście pancernika Imperatrica Marija z Odessy do Sewastopola. Po przystąpieniu do wojny Bułgarii, 27 października 1915 r., lotnictwo zaokrętowane na Ałmaz i Nikołaj I zbombardowało cele w miastach Warna i Burgas oraz korygowało ogień okrętowej artylerii. Pod koniec roku siły rosyjskie wzmocnił Imperator Aleksandr I. Umożliwiło to przygotowanie wielkiej operacji lotniczej przeciw portowi w Zonguldak. Jego instalacje miały znaczenie strategiczne, gdyż był on głównym portem przeładunkowym węgla stanowiącego podstawowe paliwo walczących stron. 24 stycznia 1916 r. oba Imperatory niosąc 14 łodzi latajacych Curtiss K i M-9 wysłały w powietrze 11 wodnosamolotów uzbrojonych w bomby. Rosjanie bez strat własnych zrzucili 18 dużego i 20 małego wagomiaru bomb o łącznej masie około 370 kg zatapiając parowiec Irmingard, cztery barki oraz uszkadzając linię kolejową oraz urządzenia przeładunkowe. W drodze powrotnej Aleksandr I został zaatakowany nieskutecznie torpedą przez niemiecki okręt podwodny UB-7. Po tym wydarzeniu dwa wodnosamoloty bez przerwy prowadziły patrole przeciwko okrętom podwodnym. Okazało się to słusznym posunięciem, gdyż jeden z nich wykrył i zmusił do zanurzenia wrogi okręt podwodny.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 4/2014