Lotniskowce

Grzegorz Kolański

Dla jednych to symbol statusu i potęgi, a dla innych, to przede wszystkim użyteczne narzędzie polityki. Jedni mogą je uważać za skuteczny oręż, a inni za finansową ekstrawagancję. Okręty, które dla niektórych są lotniskowcami, dla innych mogą być niszczycielami lub jednostkami desantowymi. Jakie zatem są współczesne lotniskowce?

Szukając początków prób połączenia statku wodnego ze statkiem powietrznym można cofnąć się, aż do roku 1806. Tyle, że te wczesne początki dotyczą puszczania latawców z materiałami propagandowymi z pokładu brytyjskiej fregaty. Po latawcach nadeszła pora na balony, które z większym lub mniejszym powodzeniem próbowano wypuszczać z pokładów okrętów. Kolejny krok, to wodnosamoloty, które były przenoszone przez okręty, choć do startu opuszczano je na wodę. Pierwsze skuteczne, bojowe użycie wodnosamolotów miało miejsce w roku 1914 podczas I wojny światowej, zarówno na terenie Azji, jak i w Europie. Na niektórych jednostkach startu dokonywano z użyciem katapult, a dźwig podnosił samolot po powrocie z lotu. W ten sposób niektóre wodnosamoloty funkcjonowały jeszcze podczas II wojny światowej.

Podstawy teoretyczne do konstrukcji współcześnie rozumianych lotniskowców pojawiły się w roku 1909 w książce „L’Avation Militaire”, autorstwa Clémenta Adera. Autor opisuje w niej perspektywiczny okręt przenoszący samoloty w hangarze pod pokładem. Na płaski pokład startowy z wyspową nadbudówką miałyby one być podnoszone przez specjalne windy. Pierwszy start samolotu z pokładu okrętu odbył się rok później, a pierwsze lądowanie w roku 1911. Obydwa wydarzenia miały miejsce w Stanach Zjednoczonych, na pokładach amerykańskich okrętów USS Birmingham i USS Pennsylvania. Pierwszy start z jednostki znajdującej się w ruchu odbył się w roku 1912 z pokładu brytyjskiego pancernika HMS Hibernia. Pierwsze lądowanie na płynącym okręcie również miało miejsce na brytyjskiej jednostce – HMS Furious w roku 1917.

Pierwszym okrętem z pokładem lotniczym na całej długości kadłuba był HMS Argus. Tak jak większość pierwszych lotniskowców został on przebudowany do pełnienia roli okrętu lotniczego i wszedł do służby w roku 1918. W tym samym roku rozpoczęto budowę pierwszego okrętu zaprojektowanego od podstaw jako lotniskowiec. Była to brytyjska jednostka HMS Hermes, która weszła do służby w roku 1924. Opóźnienia w budowie spowodowały, że brytyjski okręt wszedł do służby 2 lata później, niż japoński Hõshõ, który stał się pierwszym wprowadzonym do służby i zbudowanym od podstaw lotniskowcem. Pomimo tego, to właśnie HMS Hermes i reprezentowana przez niego koncepcja okrętu z płaskim pokładem lotniczym na całej długości i nadbudówką po prawej stronie kadłuba (na sterburcie), stał się wzorcem lotniskowca na następny wiek. Kolejny brytyjski wynalazek, to opancerzenie pokładu lotniczego oraz hangaru. Koncepcja ta została wprowadzona w życie na HMS Illustrious.

Okres II wojny światowej, to prawdziwy przełom w historii lotniskowców, które wyeliminowały – dosłownie i w przenośni ­– okręty liniowe jako główną siłę uderzeniową sił morskich. W okresie tym do służby wprowadzono jednostki, których zadaniem była ochrona i obrona atlantyckich konwojów. Na początku były to statki cywilne, na których dobudowano pokład startowy, zdolne do zabrania kilku samolotów. Z czasem ich miejsce zaczęły zajmować lotniskowce eskortowe ze skrzydłem lotniczym liczącym 20-30 maszyn. Pojawienie się samolotów odrzutowych doprowadziło do kolejnych zmian w konstrukcji lotniskowców. Wymusiły je większe prędkości i masa samolotów. Pierwsze lądowanie samolotu odrzutowego na pokładzie lotniskowca – HMS Ocean – miało miejsce w grudniu 1945 roku. Kolejny brytyjski wkład w rozwój lotniskowców, to pochodzący z lat 50. XX wieku podział pokładu lotniczego na część przeznaczoną do lądowania i część startową. Ta pierwsza została umiejscowiona pod kątem do osi podłużnej okrętu, co w razie braku wyhamowania samolotu przez liny hamujące umożliwia pilotowi próbę oderwania się od pokładu. We wcześniejszych rozwiązaniach brak zahaczenia o liny kończył się uderzeniem rozpędzonego samolotu w bariery ogradzające lub w inne samoloty. Część startowa umiejscowiona została w strefie dziobowej, gdzie samoloty są praktycznie wystrzeliwane w powietrze przez katapulty. Z katapultami wiąże się kolejne usprawnienie działań lotniskowców, także wymyślone przez obywatela Wielkiej Brytanii i także w latach 50. ubiegłego wieku. Chodzi o katapulty parowe, które wykazały się większą skutecznością, niż dotychczas stosowane katapulty hydrauliczne. Na tym nie koniec brytyjskich innowacji. Kolejnym wynalazkiem jest rampa startowa, czyli uniesiona ku górze część pokładu – zazwyczaj dziobowego, wspomagająca start samolotów w wypadku braku katapult.

Kolejne zmiany w użyciu i konstrukcji lotniskowców związane są z wprowadzeniem broni atomowej i napędu atomowego. Samoloty przenoszące uzbrojenie jądrowe zwielokrotniły siłę rażenia lotniskowców. Nowy typ napędu zapewnił lotniskowcom praktycznie nieograniczony zasięg pływania, choć pozostały ograniczenia w zakresie uzupełniania zapasów paliwa do samolotów, czy też prowiantu dla załogi.

Lotniskowce podzielić można na podklasy, ze względu na ich wielkość (wyporność), na ciężkie, średnie i lekkie. Ze względu na wykonywane zadania można wyróżnić lotniskowce uderzeniowe lub eskortowe (choć taki podział to przeżytek). O wiele bardziej trafnym kryterium podziału lotniskowców na klasy jest sposób, w jaki z ich pokładu wznoszą się statki powietrzne, i w jaki sposób na nim lądują. Statki powietrzne, albowiem na lotniskowcach można spotkać zarówno samoloty – i to nie tylko klasyczne, ale też i śmigłowce. Inaczej mówiąc, kryterium to traktuje okręty jako jedną całość wraz z ich skrzydłem lotniczym (grupą lotniczą). A zatem, zgodnie z tym kryterium można wyróżnić lotniskowce:

 z katapultami startowymi i linami hamującymi, z języka angielskiego określane jako CATOBAR (Catapult Assisted Take-Off But Arrested Recovery);

 krótkiego startu z linami hamującymi, określane jako STOBAR (Short Take-Off But Arrested Recovery). Start samolotu wspomagany jest przez rampę startową i ewentualnie zmienny wektor ciągu silników samolotu;

 krótkiego startu i pionowego lądowania, zwane STOVL (Short Take-Off Vertical Landing), przeznaczone głównie dla samolotów zdolnych do pionowego startu i lądowania. W przypadku startu stosuje się jednak krótki rozbieg i ewentualne wsparcie w postaci rampy startowej. Pozwala to na zwiększenie ładunku zabieranego przez samolot, czyli na większą ilość uzbrojenia i paliwa;

 pionowego startu i lądowania, czyli VTOL (Vertical Take-Off and Landing), przeznaczone dla statków powietrznych zdolnych do pionowego startu i takiego lądowania. Do tej podklasy można zaliczyć okręty zabierające na pokład tylko śmigłowce.

Wśród lotniskowców można znaleźć okręty o wyporności od 20 000 t do 100 000 t. Znajdują się wśród nich największe obecnie jednostki bojowe, jak i mniejsze okręty, dla których prowadzenie działań lotniczych nie zawsze jest głównym zadaniem. Najczęściej są to jednostki desantowe zdolne do desantowania wojsk drogą lotniczą, ale też czasem do wsparcia ogniowego ich działań z użyciem lotnictwa.

Pełna wersja artykułu w magazynie MSiO 7-8/2017