Muzeum u stóp doliny śmierci

Eugeniusz Żygulski

Muzeum u stóp doliny śmierci

Przekraczając Przełęczą Dukielską granicę polsko-słowacką pod Barwinkiem, kierując się szosą E371 na najbliższy Vyšný Komárnik, od razu – zaledwie kilkaset metrów od formalnie już nieczynnego przejścia granicznego –można się natknąć na pierwsze pamiątki po walkach, jakie w latach 1944/1945 toczyły się w tej okolicy. Postawiono tu bowiem w 1949 roku monument – pomnik armii czechosłowackiej, upamiętniający wkroczenie do Czechosłowacji pierwszych czeskich wojsk, co miało miejsce 6 października 1944 roku, kiedy to zajęto Vyšný Komárnik (polityka historyczna Czechów i Słowaków z czasów ČSR i ČSSR do złudzenia przypominała tę z PRL – przedwojenne państwo miało oczywiście w swych granicach jeszcze Ruś Zakarpacką, ale ta po II wojnie światowej została włączona do ZSRR). Na przyległym cmentarzu jest pochowanych 563 żołnierzy I Czechosłowackiego Korpusu Armijnego, między innymi również poległy tu generał Jaroslav Vedral-Sázavský. Pomnik w Dukli jest dziełem inż. architekta Józefa Grusa. Przedstawia symbolicznie atak na niemieckiego okupanta, a jednocześnie bramę wolności. Filar pomnika z salą obrzędową, która zamykała południową stronę cmentarza, ma wysokość 28 m. Na kolumnadzie wiodącej do pomnika Czechosłowackiej Armii Ludowej zostały umieszczone tablice, na których wygrawerowano 1 265 imion poległych członków I Czechosłowackiego Korpusu Armijnego w ZSRR. Autorami tego dzieła są: rzeźbiarz akademicki F. Patočka oraz architekt F. Jesenko. Tu również została umieszczona urna z prochami pułkownika M. Kudzeja, żołnierza I Czechosłowackiego Korpusu Armijnego w ZSRR. W kolumbarium zostały wyryte najważniejsze miejsca, o które walczył korpus, od Buzułuku po Pragę. Portal kolumbarium zdobią reliefy oraz sceny słynnej drogi bojowej brygady. Są to prace Jána Kulicha. Ponadto w pobliżu znajduje się wybudowana w 1974 roku, raczej wątpliwej urody, wieża widokowa. Została ona wzniesiona na wzgórzu 655, na uprzednim miejscu punktu obserwacyjnego generała Ludvíka Svobody; jej wysokość wynosi 52 m. W wieży widokowej umieszczono mapę z przedstawioną sytuacją bojową.

Po minięciu mauzoleum droga E371 w kierunku Svidnika, zwana też drogą bohaterów, wiedzie przez wsie Vyšný Komárnik, Nižný Komárnik, Krajná Polana, Hunkovce i Ladomirová. Jadąc szosą można co jakiś czas zaobserwować ustawione na stokach wzgórz pomniki – usytuowane na kamiennych cokołach czołgi T-34-85, haubice 152 mm czy nawet samoloty (łącznie 55 eksponatów rozrzuconych na przestrzeni 20 km, do tego dochodzą skanseny schronów bojowych, transzei czy umocnień polowych). Przed wsią Hunkovce znajduje się (widoczny również z głównej drogi) cmentarz, na którym jest pochowanych ponad 500 żołnierzy niemieckich. Pobliskie wzgórza Prokopec i Obšár nad Krajnou Poľanou stanowiły centrum obrony wojsk niemieckich, w Krajnej Polane był zaś zlokalizowany wojskowy szpital polowy. Przy wsi Krajná Poľana znajduje się brama wejściowa do plenerowego muzeum wojskowego.

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 5/2013