Niemiecki krążownik lekki Emden
Grzegorz Nowak
Po przegranej przez Niemcy wielkiej wojnie, zwanej później I wojną światową, potężna Cesarska Marynarka Wojenna na mocy postanowień traktatu wersalskiego musiała w znacznym stopniu zredukować swój stan posiadania zarówno w liczbie okrętów jak i ilości personelu. Dodatkowo możliwości budowy nowych okrętów wojennych po 1919 roku zostały mocno ograniczone, co w praktyce sprowadzało się do wymiany pozostawionych Niemcom starych i nielicznych okrętów na nowe po upływie ściśle określonego czasu ich służby. W tych warunkach 28 marca 1919 roku utworzona została tymczasowa Marynarka Wojenna Rzeszy (Vorläufigen Reichsmarine), na czele której stanął kontradm. Adolf von Trotha. Owa Reichsmarine miała według postanowień traktatu pełnić rolę jedynie morskich sił policyjnych chroniących własne wybrzeże.
Geneza projektu Emdena
Zanim ratyfikowano traktat wersalski, 21 czerwca 1919 roku niemieckie okręty, które zmuszono po zakończeniu działań wojennych do internowania w brytyjskiej bazie Scapa Flow na Orkadach, własne załogi zatopiły w wodach brytyjskiej bazy. Najnowsze pancerniki, krążowniki i niszczyciele – trzon floty Kaizera – spoczęły na dnie. Po podpisaniu przez stronę niemiecką postanowień traktatu niemiecka Reichsmarine mogła zachować jedynie osiem starych pancerników (typu Deutschland i Lothringen – predrednotów), sześć krążowników oraz pewną liczę mniejszych jednostek. W klasie krążowników, która nas tu interesuje szczególnie, pozwolono zachować jedynie sześć okrętów, które weszły do służby w latach 1900–1903 (były to: Niobe, Amazone, Medusa, Nymphe, Thetis i Arcona). Ponieważ w latach 1900–1918 rozwój technologiczny okrętów wojennych postępował niesłychanie dynamicznie, okręty wprowadzane do służby na początku XX wieku u progu lat dwudziestych były już dalece przestarzałe, a ich rzeczywista wartość bojowa była co najmniej wątpliwa.
Jak wspomniano, okręty te można było zastąpić nowymi dopiero po upływie określonego czasu ich służby, a na dodatek mocno ograniczono parametry takie jak wielkość (wyporność dla krążowników nie mogła przekraczać 6000 ton) oraz uzbrojenie, gdzie dla pancerników maksymalnym kalibrem armat artylerii głównej był 280 mm, a dla krążowników 150 mm. Traktat wersalski ograniczył także ilość personelu floty niemieckiej do 15 000 marynarzy, w tym 1500 oficerów. Kiedy więc po 10 stycznia 1920 roku rozpoczęła się masowa demobilizacja nadmiaru oficerów służby czynnej, skutek był taki, że poziom wielkiego niezadowolenia doprowadził do nieudanego puczu, który w ciągu czterech dni został stłumiony. Zdymisjonowano wówczas kontradm. von Trotha, który okazał jawne poparcie dla puczystów, a na jego miejsce mianowano kontradm. Williama Michaelisa. Od 31 grudnia zaczęła obowiązywać nowa oficjalna nazwa niemieckiej marynarki wojennej – Reichsmarine. W tym czasie jej trzon stanowiły dwa stare pancerniki Hannover i Braunschweig, pięć krążowników Berlin, Arcona, Hamburg, Medusa i Thetis, dwóch flotylli torpedowców oraz czterech flotylli trałowców oraz jednostek pomocniczych. W 1924 roku wcielono do czynnej służby trzeci pancernik, Elsass (w rezerwie pozostawały dwa pancerniki i stary krążownik Nymphe).
Najstarszym z krążowników, jaki nadal posiadała flota, był lekki krążownik Niobe, należący do liczącego pierwotnie 10 jednostek typu Gazelle (Arcona, Thetis i Nymphe także należały do tego samego typu). Niobe zwodowano w 18 lipca 1899 roku, a do służby wprowadzono w kwietniu 1901 roku (inne źródła podają rok 1900). Po pierwszej wojnie okręt ten nie został wcielono do czynnej służby, niemniej jednak już po 1920 roku w zasadzie można było go zastąpić nowym okrętem tej samej klasy. Niobe – choć pierwotnie planowano jego szeroko zakrojoną modernizację i przezbrojenie – został wystawiony na sprzedaż. Chętna okazała się Jugosławia i krążownik ten pod nazwą Dalmacja pływał aż do 1941 roku, kiedy to został zdobyty przez Włochów i wcielony do służby w ich flocie pod nazwą Cattaro. Z kolei po kapitulacji Włoch w 1943 roku okręt ponownie wrócił pod niemiecką banderę, tym razem w składzie Kriegsmarine powrócił pod nazwę Niobe i służył do 2 grudnia 1943 roku, kiedy to został storpedowany przez brytyjskie ścigacze. Wrak okrętu rozebrano po wojnie w latach 1947–1952.
Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 6/2024