Panzertruppen – droga pod Kursk

W artykule „Panzertruppen doby Stalingradu – czas przełomu” („Poligon 4/2010) zarysowane zostały zmiany, jakie zaszły w niemieckich wojskach pancernych w okresie drugiej strategicznej ofensywy na froncie wschodnim latem i jesienią 1942 roku oraz w czasie ciężkich walk na przełomie 1942/1943. Był to okres wielkich przemian w Panzertruppen, spowodowanych nie tylko wyczerpującymi zmaganiami nad Wołgą, Donem, u podnóża Kaukazu czy też w Afryce, ale także związanych z radykalnymi przekształceniami w strukturach organizacyjnych wojsk pancernych oraz wdrożeniem do produkcji szeregu nowych konstrukcji, mających zastąpić dotychczasowe modele czołgów. Wszystkie te procesy zbiegły się w czasie na przełomie 1942 i 1943 roku, doprowadzając do głębokiego kryzysu w szeregach niemieckich Wojsk Lądowych i ich elity – wojsk pancernych.

Klęska w Stalingradzie wstrząsnęła Wehrmachtem, skoro sami Niemcy uznali, że przegrana bitwa o miasto noszące imię Stalina oraz nieudana wyprawa na Kaukaz kosztowała ich coś więcej niż tylko elitarną 6. Armię („taką armią można było szturmować niebo” – miał powiedzieć Hitler w podsumowaniu stalingradzkiej katastrofy na wspomnienie o wyposażeniu i doświadczeniu armii gen. Paulusa), część 4. Armii Pancernej i łącznie cztery armie ich sojuszników. Straty za kampanię jesienno- zimową zostały wyliczone na 50 dywizji przeliczeniowych, a ponadto nadszarpnięta została bardzo poważnie międzynarodowa pozycja III Rzeszy. Wiosną 1943 roku nikt już nie pytał czy, ale kiedy niemiecka hegemonia w Europie zostanie obalona. W wyniku ciężkich walk w lutym i marcu 1943 roku Wehrmacht zdołał jednak ustabilizować południowy odcinek frontu wschodniego. Ponadto Niemcy, mimo klęski w Egipcie i lądowania wojsk alianckich w Algierii i Maroku, podjęli wyzwanie dalszej bitwy o Afrykę Północną, wysyłając poważny kontyngent wojsk do Tunezji, będącej wówczas ostatnim bastionem Osi na Czarnym Lądzie. Przyczółek tunezyjski nie rokował nadziei na długotrwały opór, ale Hitler z uporem godnym lepszej sprawy niemal do końca pchał tam posiłki i uzupełnienia, w tym te pancerne. Wiosną 1943 roku Niemcy mieli jeszcze możliwość manewru, bowiem sięgnęli po rezerwy strategiczne, jakie odtworzyli w drugiej połowie 1942 roku. W ich skład wchodziło sześć odbudowanych od podstaw i dobrze uzupełnionych dywizji zmechanizowanych: 6., 7. i 10. Dywizje Pancerne Wehrmachtu oraz „Leibstandarte SS Adolf Hitler”, „Das Reich” i „Totenkopf” z Waffen-SS, noszących wówczas miano dywizji grenadierów pancernych. 10. Dywizja Pancerna została wysłana do Tunezji, 6. i 7. Dywizja Pancerna oraz Korpus Pancerny Waffen-SS wyruszyły natomiast na front wschodni, choć najpierw wysłano tam dywizje z Wehrmachtu, a dopiero później doborowe oddziały z „zastępów ochronnych”. Odbicie Charkowa w marcu 1943 roku wieńczyło morderczą bitwę zimową i oznaczało ponowną stabilizację frontu.

Krajobraz po klęsce
Pod koniec marca 1943 roku można było w Berlinie oraz Zossen ponownie przyjrzeć się nieco spokojniej sytuacji i ocenić dalsze perspektywy swoich działań. Te analizy musiały siłą rzeczy dotyczyć też wojsk pancernych, których sprawność była warunkiem koniecznym nie tylko w kontekście własnych planów ofensywnych, ale również możliwości prowadzenia elastycznej obrony w wymiarze operacyjnym. Zgodnie z przyjętym jeszcze w 1940 roku planem rozwoju wojsk zmechanizowanych, armia niemiecka miała posiadać 30 dywizji pancernych, każda z jednym pułkiem pancernym w sile dwóch batalionów czołgów. Jesienią 1942 roku Wehrmacht niemal zrealizował to zamierzenie, posiadając wówczas formalnie dywizje pancerne o numerach od 1. do 27., a ponadto nadając status zbliżony do dywizji pancernej trzem wspomnianym już dywizjom Waffen-SS (przeformowywane wówczas we Francji z dywizji zmotoryzowanych). Trzeba doliczyć jeszcze do tego specyficzną dywizję „Grossdeutschland”. Na papierze liczba dywizji wówczas zaczynała się zgadzać, ale w rzeczywistości status tych związków taktycznych był bardzo różny – w wyniku przygotowań do ofensywy letniej 1942 roku aż 7 dywizji pancernych zostało poważnie zredukowanych, gdyż pozostawiono im tylko jeden batalion czołgów (1. DPanc, 2. DPanc, 4. DPanc, 17. DPanc, 18. DPanc, 19. DPanc, 20. DPanc – nie były one przewidziane do ofensywy w 1942 roku i zdały pozostałe bataliony do dywizji skierowanych do uderzenia), natomiast dywizje o numerach 25., 26. i 27. nie były jeszcze w pełni sformowane. Oznaczało to, że faktycznie 1/3 dywizji pancernych miała bardzo ograniczone możliwości bojowe. W tym czasie własne bataliony czołgów otrzymały też dywizje zmotoryzowane (3., 16., 29. i 60., własny batalion czołgów dostała też dywizja Waffen-SS „Wiking”) i paradoksalnie, były one wówczas silniejsze niż wspomniane dywizje pancerne!

Dywizje pancerne wysłane na południowy odcinek frontu wschodniego zostały w 1942 roku maksymalnie wzmocnione, ale ostatecznie doznały one pod Stalingradem klęski. 14. DPanc, 16. DPanc i 24. DPanc zostały tam zniszczone, tak samo jak 3., 29. i 60. DP zmotoryzowanej (każda dywizja zmotoryzowana z batalionem czołgów). Następnie z powodu strat trzeba było rozwiązać 22. DPanc i 27. DPanc. Inne walczące tam związki szybkie doznały poważnego uszczerbku i tylko rzucenie z odwodów strategicznych 6. DPanc, 7. DPanc i Korpusu Pancernego SS uratowało sytuację na wschodniej Ukrainie w lutym i marcu 1943 roku. Gdy front wreszcie zamarł, napływające ze Wschodu raporty o sile wojsk pancernych nie mogły napawać optymizmem. Wedle ogólnego meldunku zbiorczego za dzień 31 marca 1943 roku, Ostheer (Armia Wschodnia, nazwa tej części niemieckiej armii polowej, która walczyła na froncie wschodnim pod bezpośrednimi rozkazami OKH) dysponowała następującymi siłami (wykazy dotyczą czołgów produkcji niemieckiej wszystkich typów będących stanem etatowym, nie dotyczą natomiast dział szturmowych i wozów Panzerjäger). Na przyczółku kubańskim znajdowała się 17. Armia (Grupa Armii „A”), a w jej składzie 13. DPanc. Dywizja ta została wiosną 1942 roku poważnie wzmocniona, bo otrzymała III batalion pancerny, zaczynając letnią ofensywę z 103 czołgami. Teraz – rozdzielona na zgrupowanie pozostające na Półwyspie Tamańskim i zgrupowanie na Półwyspie Krymskim, dysponowała 6 czołgami Panzer II (3 sprawne i 3 w naprawach), 4 czołgami, z czego jeden na chodzie, typu Panzer III kurz (z działami 3,7 cm lub 5 cm KwK 38 L/42), 12 czołgami Panzer III lang (uzbrojone w 5 cm KwK 39 L/60, czyli Panzer III Ausf. J, L i M – 31 marca 9 sprawnych i 3 w naprawach), 2 czołgami Panzerbefehlswagen i 3 czołgami Panzer IV lang, czyli uzbrojonymi w armaty KwK 40 L/43 wozami Panzer IV Ausf. G. Na Krymie znajdowało się jeszcze 20 takich czołgów, w tym 14 sprawnych. Łącznie 13. DPanc miała na stanie 47 czołgów, w tym meldowanych jako sprawne raptem 30 sztuk.

Na wschodniej Ukrainie stały w tym czasie wojska Grupy Armii „Południe”. To stąd latem 1942 roku wyruszyły niemieckie armie, które dotarły do Stalingradu i na przedpola Kaukazu. Tu również zimą 1943 roku musiano stoczyć ciężką bitwę o ustabilizowanie frontu, więc wciąż w Grupie Armii „Południe” było większość niemieckich dywizji szybkich – 31 marca 1943 roku aż 14, do tego 138. batalion pancerny i 503. batalion czołgów ciężkich. Dywizje te dzieliły się na trzy kategorie: doświadczonych przez klęskę stalingradzką, idących na odsiecz Stalingradowi z rezerw OKH i idących na pomoc frontowi wschodniemu dywizji z odwodów stragicznych OKW. Siła bojowa tych związków była radykalnie odmienna:
23. Dywizja Pancerna – 3 niesprawne Panzer II, 1 niesprawny Panzer III kurz, 3 niesprawne Panzer III 7,5 cm, czyli Panzer III Ausf. N, 3 sprawne i 3 niesprawne Panzer III lang, 16 sprawnych i 3 niesprawne Panzer IV lang, 1 Panzerbefehlswagen meldowany jako niesprawny. Razem 33 czołgi, w tym 19 gotowych do walki.
22. Dywizja Pancerna (pozostałości) – 4 Panzer III kurz, 10 Panzer III lang (8 sprawnych), 2 Panzer IV lang. Razem 16 czołgów, w tym 14 w gotowości bojowej.
3. Dywizja Pancerna - 2 sprawne i 3 przebywające wówczas w naprawach Panzer II, 7 sprawnych i 4 niesprawne Panzer III kurz, 14 sprawnych i 14 niesprawnych Panzer III lang, 1 sprawny i 2 niesprawne Panzer IV kurz, 2 sprawne i 3 meldowane jako przebywające w naprawach Panzer IV lang, 1 niesprawny Panzerbefehlswagen. Razem 53 czołgi, w tym gotowych do walki 26 sztuk.
16. Dywizja Zmotoryzowana – 3 sprawne i 1 przebywający wówczas w naprawach Panzer II, 1 sprawny i 4 niesprawne Panzer III 7,5 cm, 18 sprawnych i 14 niesprawnych Panzer III lang, 4 sprawne i 6 niesprawnych Panzer IV lang, 1 niesprawny Panzerbefehlswagen. Razem czołgów 52, w tym gotowych do walki 26 egzemplarzy.
Dywizja Waffen-SS „Wiking” – 4 sprawne Panzer II, 2 sprawne Panzer III kurz, 14 sprawnych Panzer III lang, 1 sprawny Panzer IV kurz, 3 sprawne Panzer IV lang, 1 sprawny Panzerbefehlswagen. Razem 25 czołgów, wszystkie 31 marca meldowane w gotowości bojowej.

Wymienionych powyżej 5 dywizji (licząc resztki 22. DPanc, którą wkrótce rozwiązano) należało do weteranów nieudanej ofensywy letniej z roku 1942. Jak widać wraz z nastaniem wiosny 1943 roku, gdy wróciły do punktu wyjścia, z ich pułków lub batalionów pancernych zostały tylko smętne resztki. Nawet jeśli uwzględnić fakt, że część meldowanych jako niesprawne czołgów przechodziło w tym momencie tylko drobne naprawy czy rutynowe przeglądy, to nie zmienia to faktu, iż liczyły one teraz razem tylko 179 czołgów (do tego należy doliczyć działa samobieżne w batalionach przeciwpancernych), z czego część w naprawie. A trzeba do tego doliczyć całkowicie zniszczone dalsze trzy dywizje pancerne i trzy zmotoryzowane, co dopełnia obrazu zupełnej klęski zgrupowania pancernego, które realizowało ofensywę w ramach 1. Armii Pancernej i 4. Armii Pancernej w Grupach Armii „A” i „B”. Także przebywająca wówczas na Krymie 13. DPanc (47 czołgów) należała jeszcze do dywizji uderzeniowych „Fall Blau”, razem więc z 9 dywizji pancernych i 5 zmotoryzowanych ocalało ostatecznie 5 dywizji pancernych oraz 2 zmotoryzowane, bo 22. DPanc w kwietniu rozwiązano.