Polskie samochody pancerne 1918-1921

Przemysław Skulski

Pierwsze samochody pancerne skonstruowano jeszcze pod koniec XIX w. w oparciu o pojazdy napędzane silnikami parowymi. Konstrukcje te nie były jednak udane, głównie ze względu na dużą masę. Jednak już na początku następnego wieku w kilku krajach powstały obiecujące konstrukcje bazujące na samochodach z silnikami spalinowymi. Liderami w pracach nad pierwszymi samochodami pancernymi były kraje europejskie: Francja, Wielka Brytania i Rosja. Dostrzegając duży potencjał nowej broni prace podjęto także w innych państwach: Niemczech, Włoszech, Austro-Wegrzech, Belgii i USA. W okresie I wojny światowej nastąpił dynamiczny rozwój takich pojazdów, które zaczęły odgrywać coraz istotniejszą rolę na polach bitew. Doświadczenia z okresu Wielkiej Wojny sprawiły, że samochodami pancernymi zainteresowano się także w odrodzonej Polsce.

Trudne początki

W listopadzie 1918 r. po odzyskaniu niepodległości przez Polskę pojawiły się nie tylko problemy związane ze scaleniem ziem trzech zaborów, ale rozpoczęła się także walka o granice i utrzymanie wolności. Największe zagrożenia stanowiła sytuacja na wschodzie i toczące się tam walki z Ukraińcami oraz bolszewikami. Należy też pamiętać o walkach prowadzonych podczas Powstań Śląskich i Powstania Wielkopolskiego. Dlatego tak duże znaczenie miało stworzenie silnej armii, zdolnej do obrony polskiego terytorium i niepodległości. Czyniono starania, aby polskie jednostki dysponowały nowoczesnym uzbrojeniem, co nie było zadaniem prostym. Wynikało to z ograniczonych możliwości zakupu uzbrojenia za granicą oraz zniszczonego przemysłu na ziemiach polskich. Należy przy tym zaznaczyć, że niektóre rodzaje broni tworzono praktycznie od podstaw. Tak właśnie wyglądała sytuacja w przypadku broni pancernej. 

Pierwsze samochody pancerne trafiły na uzbrojenie polskich jednostek wojskowych w Rosji na przełomie 1917/1918 r. Pojazdy te znalazły się w oddziałach należących do sformowanych tam trzech Korpusów Polskich. Były to wozy różnych typów, głównie jednak Austin i Fiat (Fiat-Iżorski), a więc najpopularniejsze pojazdy znajdujące się na wyposażeniu armii rosyjskiej. Wiadomo, że jednostki samochodów pancernych znajdowały się II Korpusie Polskim (był to tzw. oddział samochodów opancerzonych i sanitarnych), jak i w III Korpusie Polskim (był to Oddział Samochodów Opancerzonych, dysponujący co najmniej 4 pojazdami pancernymi, którego dowódcą był major Wacław de Lippe-Lipski). Na początku 1918 r. w starciach z bolszewikami zdobytych zostało kilka samochodów pancernych. Przykładami mogą być Fiat-Iżorski noszący nazwę „Czubaryk” oraz Austin I serii, które zdobyły oddziały wchodzące w skład I Korpusu Polskiego. Zachowało się jednak bardzo mało informacji o służbie samochodów pancernych we wspomnianych korpusach. Wiadomo natomiast, że będące na ich stanie wozy zostały przejęte przez Niemców w maju 1918 r., w momencie rozbrojenia I i II Korpusu. Natomiast III Korpus Polski skapitulował przed jednostkami austro-węgierskimi w czerwcu 1918 r., ale nie wiadomo, czy i w tym przypadku w ręce przeciwnika dostały się będące na stanie samochody pancerne, choć wydaje się to prawdopodobne.

Samochód pancerny nieustalonego typu został także zdobyty przez oddział kapitana Sołodkowskiego (tzw. Oddział Dźwiński), walczący z bolszewikami na północy Rosji w ramach brytyjsko-francuskich sił sprzymierzonych. Brak jest jednak informacji, czy było on używany przez Polaków w działaniach bojowych.

Przemyskie i lwowskie improwizacje

Od początku listopada 1918 r., a więc jeszcze przed oficjalnym odzyskaniem przez Polskę niepodległości, w wielu miastach Galicji wybuchły starcia pomiędzy Polakami a Ukraińcami. Najbardziej zaciekłe walki toczyły się we Lwowie pomiędzy jednostkami proklamowanej Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, a mieszkającymi w tym mieście Polakami. Jednak do starć dochodziło także w innych miastach, m.in. w Przemyślu. I właśnie najprawdopodobniej w tym ostatnim mieście powstał pierwszy, improwizowany, polski samochód pancerny. Zachowało się niewiele informacji o nim i chyba tylko jedno zdjęcie. Wiadomo, że wóz powstał w Fabryce Maszyn, która należała do rodziny Górniaków, a zbudowano go najprawdopodobniej na podwoziu ciężarówki Saurer, która otrzymała pancerne nadwozie. Samochód nosił nazwę „Chwat” i był wykorzystywany, m.in. do patrolowania rejonu Dubiecka i Pruchnika.

Więcej wiadomo o dwóch pojazdach opancerzonych zbudowanych we Lwowie. Pomiędzy 5 a 8 listopada 1918 r. we lwowskich Warsztatach Kolejowych, w oparciu o projekt profesora Antoniego Markowskiego, powstał samochód pancerny „Józef Piłsudski” (pojawiała się też nazwa „Tank Piłsudskiego”). Pojazd ważył około 5 ton, miał długość 6,2 m oraz wysokość około 2,2 m. Uzbrojenie stanowiły 4 karabiny maszynowe Schwarzlose M.7/12. Załoga „Piłsudskiego” liczyła 8 osób, a jej dowódcą został mianowany porucznik Edward Sas-Świstelnicki. Samochód został przydzielony do V odcinka obrony Lwowa, a pierwsza akcja bojowa z jego udziałem miała miejsce 9 listopada 1918 r. Wypad na gmach Sejmu zakończył się jednak niepowodzeniem ze względu na rany odniesione przez załogę oraz zacięcie się aż trzech karabinów maszynowych. Kolejna akcja z udziałem „Piłsudskiego” mała miejsce 22 listopada, a było nią tłumienie antysemickich rozruchów na Placu Krakowskim.

W kwietniu 1919 r. we Lwowie zbudowany został drugi improwizowany pojazd pancerny. Powstał on w oparciu o projekt profesorów Politechniki Lwowskiej – Wilhelma Aleksandra Lutze-Birka i Witolda Aulicha. Bazą do stworzenia pojazdu był pług motorowy, najprawdopodobniej niemieckiej firmy „Stock”. Opancerzenie pługu wykonano we lwowskich Warsztatach Kolejowych, używając do tego blach grubości około 10 mm (nie wiadomo jednak, czy były to blachy pancerne). Pojazd był uzbrojony w 3 karabiny  maszynowe Schwarzlose M.7/12, a jego załogę stanowiło 4-5 osób. Wygląd pojazdu był dość niecodzienny – kadłub miał kształt prostopadłościanu ze sponsonami po bokach i cylindrycznym przodem. Z tyłu znajdowała się belka ogonowa z kołem sterującym. Nad przedziałem bojowym umieszczono wieżyczkę ze szczelinami obserwacyjnymi i okrągłym włazem. Pod koniec maja 1919 r. „Kresowiec” wraz samochodem pancernym „Józef Piłsudski” utworzył jednostkę nazwaną Związek Aut Pancernych. Brak jest jednak informacji o bojowym wykorzystaniu tego pojazdu.  

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 1/2017