Powstanie w Czarnogórze 1941–1942

Marek Sobski

17 kwietnia 1941 roku Jugosławia podpisała bezwarunkową kapitulacją z państwami Osi, które ją napadły. Wśród zdobyczy włoskich były część Słowenii i Kosowa, Dalmacja aż po Split wraz ze wszystkimi wyspami, z wyjątkiem Brač (wł. Brazza), Hvar (Lesina) i Pag (Pago). Militarnie okupowano także część terytorium chorwackiego, mimo że powstało Niezależne Państwo Chorwackie (NDH) z Ante Paveliciem na czele.

Także w Czarnogórze próbowano stworzyć niezależne państwo. Już 17 kwietnia Francesco Jacomoni, wicekról i gubernator Albanii, upoważnił gen. Giuseppa Pafundiego, dowódcę XVIII KA, do stworzenia nowego rządu w starej czarnogórskiej stolicy w Cetyni. W Tiranie zorganizowano komitet wyzwolenia Czarnogóry, który zrzeszał prowłoskich przedstawicieli tej nacji i miał na nowo urządzić jej byt państwowy, oczywiście pod włoską zwierzchnością.

Początkowo rozmyślano o połączeniu tego kraju z kontrolowaną przez Włochów Albanią, która miała stać się „Wielką Albanią” i dać Włochom hegemonię nad Adriatykiem. Po interwencji domu sabaudzkiego zdecydowano się przyznać Czarnogórze autonomię, ale zamierzano ściśle związać ją z sobą politycznie. 12 lipca 1941 roku czarnogórscy politycy obradujący w Cetyni (Cettigne) zdecydowali się powierzyć koronę dynastii Petrowiciów-Niegoszów (Petrovicie Njegoše), a także poprosili króla Włoch Wiktora Emanuela III o wyznaczenie regenta. Tytuł zaoferowano Mihailo Petroviciowi, wnukowi królowej Włoch Eleny, ale ten zdecydowanie odmówił. Już wcześniej Włosi stworzyli urząd Komisarza Cywilnego Czarnogóry, który od 28 kwietnia piastował hrabia Serafino Mazzolini[i], mający współpracować z władzami lokalnymi w zadaniu administrowania krajem. Od 19 czerwca Mazzolini był już Wysokim Komisarzem Czarnogóry. Włoski hrabia w większości pozostawił na swych stanowiskach dotychczasowych urzędników i funkcjonariuszy porządku publicznego, ale tylko tych, którzy złożyli przysięgę wierności Włochom. Wspierany przez frakcję separatystów[ii], tzw. „zielonych”, Mazzolini począł tracić swoją popularność, gdy Czarnogóra musiała oddać część swoich terytoriów, m.in. Kotor (Cattaro) z jego bazą morską włączono bezpośrednio do Włoch, a inne ziemie przekazano Chorwacji i Albanii. W ten sposób utracono na rzecz Albanii Kosowo, ważny ośrodek produkcji żywności, co znacznie pogorszyło warunki bytowe Czarnogórców.

Armia włoska zajęła kraj, ale włoska obecność militarna miała być jak najmniej zauważalna dla miejscowych. Z drugiej strony w miejscach publicznych wieszano włoskie flagi, wystawiano obrazy z Wiktorem Emanuelem III i Mussolinim, salut faszystowski stał się oficjalnym pozdrowieniem, a prasę cenzurowano. Tworzono faszystowskie organizacje w rodzaju Dopolavoro[iii] i tych przeznaczonych dla młodzieży. Ponadto Mussolini zaakceptował sfinansowanie programu prac publicznych, który miał pomóc odnaleźć się w nowej rzeczywistości najbardziej potrzebującym. Z terenu całej Jugosławii repatriowano do Czarnogóry 25 000 jej obywateli.

[i] Serafino Mazzolini (1890–1945) – polityk i dyplomata włoski. W swojej długiej karierze był m.in. konsulem w Brazylii i Urugwaju, ambasadorem w Egipcie, gubernatorem Czarnogóry i podsekretarzem w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Włoskiej Republiki Socjalnej. Zmarł z powodu posocznicy.

[ii] Na jej czele stał wiekowy generał Krsto Popović.

[iii] Dopolavoro – dosłownie „po pracy”. Faszyści na początku lat dwudziestych zlikwidowali socjalistyczne ośrodki rozrywki i opieki społecznej. W 1925 roku lokalne kluby zostały sfederowane w ogólnokrajową sieć pod nazwą Opera Nazionale Dopolavoro (OND). Większość klubów miała charakter lokalny. OND przekonało około 3 tys. firm przemysłowych do uruchomienia programów wypoczynkowych dla pracowników. Zatrudnieni w sektorze publicznym mieli własne ośrodki. OND było największą i najbardziej popularną organizacją dla dorosłych. Posiadała własne kluby, bary, sale bilardowe, biblioteki, sale radiowe, tereny sportowe, organizowała koncerty i zabawy, zapewniała wakacje letnie dzieciom, urządzała wycieczki autokarowe, potańcówki, wycieczki w góry i pobyty nad morzem. Rozdzielało też pomoc materialną w środowiskach ubogich. Dopolavoro była skoncentrowana głównie na organizowaniu rozrywki i odpoczynku, a nie działaniach propagandowych.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 4/2020