Prace badawczo-rozwojowe w obszarze polskiej obronności

Tomasz Dmitruk

W latach 2011–2020 podpisano łącznie 120 umów na realizację prac badawczo-rozwojowych z zakresu obronności o całkowitej wartości ok. 4,2 mld PLN. W tym samym okresie na finansowanie tych umów, jak i zawartych wcześniej, wydatkowano łącznie ponad 4,3 mld PLN, co jednak stanowiło jedynie 1,4% łącznych nakładów na obronność.

Postęp technologiczny

O sile i zdolnościach współczesnych sił zbrojnych poszczególnych państw poza liczebnością decyduje obecnie przede wszystkim poziom ich nowoczesności. Postęp technologiczny w ostatnich latach jest tak szybki, że nawet najbogatszych krajów nie stać na posiadanie tylko najnowocześniejszego sprzętu wojskowego i uzbrojenia (SpW). Liderami w tym zakresie są jednak państwa, które mają własny, nowoczesny przemysł obronny oraz inwestują znaczne środki w działalność badawczo-rozwojową (B+R). Państwa te, jeśli eksportują najnowsze technologie obronne, żądają za ich nabycie (lub zakup licencji) ogromnych pieniędzy. Do tego kraj, który taki system nabywa, uzależnia swoje bezpieczeństwo od państwa sprzedającego, bowiem współczesny SpW wymaga ciągłych modyfikacji, remontów, usług wsparcia technicznego, czy zakupu amunicji i materiałów eksploatacyjnych. Takie dostawy i usługi na etapie eksploatacji najczęściej może wykonać tylko producent. Przykładem mogą tu być zakupione niedawno przez Polskę samoloty wielozadaniowe F-35 czy system obrony powietrznej IBCS/Patriot. W skrajnych przypadkach, państwo dostawcy może posiadać pewną kontrolę nad dostarczonym SpW nawet już po dokonaniu sprzedaży. Budowa zdolności sił zbrojnych w oparciu o importowany SpW nie dość, że jest bardzo kosztowna, to jeszcze niesie ze sobą ryzyko uzależnienia politycznego, co skrupulatnie wykorzystują największe światowe mocarstwa.

Aby tego uniknąć konieczna jest konsekwentna budowa własnych zdolności przemysłowo-obronnych i rozwój własnych technologii. W uzasadnionych przypadkach można je zakupić w formie licencji lub pozyskać w ramach offsetu. Największe korzyści daje jednak opracowanie całkowicie własnych rozwiązań. Podstawowym sposobem osiągnięcia tego celu jest zlecanie krajowym firmom oraz ośrodkom naukowym i badawczym prac B+R. W zależności od oczekiwanego końcowego poziomu gotowości technologicznej TRL (ang. Technology Readiness Level) możemy je podzielić na badania naukowe (projekty maksymalnie do poziomu TRL 6, tj. „testy prototypu w warunkach zbliżonych do rzeczywistych”) i prace rozwojowe (projekty do poziomu TRL 6–9). Ze względu na obszerność tematu, ale i z powodu bezpośredniego przełożenia na zdolności Sił Zbrojnych RP oraz polskiego przemysłu, w artykule skoncentrowano się głównie na tych drugich. Ich celem jest najczęściej uzyskanie poziomu gotowości technologicznej TRL 9, tj. „osiągnięcie technologii gotowej do wdrożenia”. W przypadku części projektów oczekuje się ich zakończenia także na niższym poziomie, TRL 6–8. O zakresie TRL 6 już wspomniano, w przypadku TRL 7 oczekuje się „testów prototypu w warunkach operacyjnych”, a TRL 8 „demonstracji ostatecznej formy technologii”. Niektóre ze zlecanych projektów obejmują zarówno zakres badań naukowych (w pierwszym etapie), jak i zakres pracy rozwojowej (w drugim etapie).

Poza typowymi projektami B+R prace o takim charakterze występują również czasami w ramach umów na dostawy, realizowanych w formule zakup z dostosowaniem, modernizacji lub modyfikacji. W takim przypadku środki wydatkowane na działania B+R nie są jednak odrębnie wykazywane w planowaniu i sprawozdawczości budżetowej resortu obrony narodowej. Jako przykłady, można tu wskazać na zakup bezzałogowych statków powietrznych (BSP) klasy taktycznej krótkiego zasięgu kr. Orlik oraz ciężkich, kołowych pojazdów ewakuacji i ratownictwa technicznego Hardun (zakup z dostosowaniem), czy modernizacji czołgów Leopard 2A4 do wersji 2PL. Zlecenia te obejmowały opracowanie częściowo nowych rozwiązań oraz budowę prototypu i jego badania mimo, że formalnie nie były to prace rozwojowe. Umowy tego rodzaju są coraz częściej wybieraną przez Inspektorat Uzbrojenia (IU) formą pozyskania nowego SpW. Warto aby w przyszłości dokonano takich zmian w prawie, aby występujące w tego rodzaju kontraktach koszty prac B+R miały swoje odzwierciedlenie w klasyfikacji wydatków budżetowych.

Niezależnie od umów finansowanych z budżetu na obronność działalność B+R prowadzą również firmy, instytuty naukowo-badawcze i uczelnie z własnych środków lub pozyskiwanych z innych źródeł. Skala tych przedsięwzięć jest jednak ograniczona, co wynika z jednej strony z powodu wysokich kosztów opracowania nowych technologii obronnych, a z drugiej z powodu niewielkich środków, jakie spółki mogą (lub chcą) przeznaczyć na działalność B+R. Aby tę sytuację zmienić muszą one posiadać odpowiednie dochody, których część mogą zainwestować w działalność B+R. Jednak aby je uzyskać, firma powinna mieć w swojej ofercie nowoczesne produkty w konkurencyjnej cenie. Nie można ich jednak opracować bez zlecenia prac B+R i koło się zamyka. Stymulując zatem ze środków budżetu państwa finansowanie działalności B+R przedsiębiorstw, można dać im szansę wyjścia z tego zamkniętego kręgu. Aby tak się jednak stało, prowadzone prace B+R powinny doprowadzić docelowo do powstania produktu, który może wejść do produkcji seryjnej i dobrze, jeśli będzie do tego konkurencyjny na rynku.

Nieco lepiej wygląda sytuacja finansowania działalności B+R w przedsiębiorstwach prywatnych. Pozytywnym przykładem może tu być spółka WB Electronics S.A. Znaczną część jej oferty produktowej została opracowana w ramach prac B+R bez udziału środków pochodzących na ten cel z budżetu NCBiR i MON. Wynika to prawdopodobnie głównie z lepszego zarządzania firmą i świadomości, że na konkurencyjnym rynku liczą się tylko innowacyjne produkty.

System zlecania

W Polsce od 2011 roku w obszarze obronności mamy swojego rodzaju dualizm w realizacji prac rozwojowych. Projekty te mogą bowiem być zlecane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR), w rezultacie przeprowadzenia konkursów na podstawie rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 28 sierpnia 2020 roku „w sprawie zadań Narodowego Centrum Badan i Rozwoju związanych z realizacją badań naukowych lub prac rozwojowych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa” lub zlecane przez IU, na podstawie przepisów decyzji Nr 141/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 5 lipca 2017 roku. „w sprawie systemu pozyskiwania, eksploatacji i wycofywania sprzętu wojskowego Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”. Dodatkowo, za realizację projektów B+R z zakresu cyberbezpieczeństwa odpowiada Narodowe Centrum Bezpieczeństwa Cyberprzestrzeni (NCBC).

Projekty NCBiR

W zakresie działań na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa NCBiR w latach 2011–2021 przeprowadziło łącznie 19 konkursów, których łączny budżet przekroczył kwotę 4,1 mld PLN. W konkursach tych zgłoszono do wykonania zarówno projekty z „zakresu obronności”, gdzie zgłaszającym było Ministerstwo Obrony Narodowej, jak i z „zakresu bezpieczeństwa państwa”, gdzie zgłoszenia tematów dokonywały inne resorty lub służby, np. MSWiA, ABW, Policja, Straż Graniczna, Straż Pożarna, SKW, SWW, itd.

Dla projektów z zakresu obronności w latach 2011–2020 podpisano łącznie 91 jawnych umów, zawartych z wykonawcami wybranymi na podstawie 11 konkursów. Ich łączna wartość według stanu na dzień 29 grudnia 2020 roku wynosiła 2,13 mld PLN brutto, w tym na ich wykonanie przyznano dofinansowanie w wysokości 2,06 mld PLN brutto.

Spośród łącznie 91 umów, na podstawie konkursów „na wykonanie projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa” zawarto 61 kontraktów, w tym w konkursach: 8/2016 – dziewięć umów, 7/2015 – jedna umowa, 5/2014 – jedna umowa, 4/2013 – 14 umów, 3/2012 – 31 umów, 2/2012 – jedna umowa i 1/2011 – cztery umowy. W ramach konkursów „Przyszłościowe technologie dla obronności – konkurs młodych naukowców”, zawarto łącznie 24 umowy, w tym w konkursie 1/P/2016 – dziewięć umów oraz w konkursie 2/P/2017 – 15 umów. Wykonanie pięciu kolejnych projektów zlecono na podstawie konkursu 1/PS/2014 pn. „Nowe systemy uzbrojenia i obrony w zakresie energii skierowanej”, a ostatnią umowę na podstawie drugiego konkursu nr 2/PS/2015 w tym samym temacie. Liczbę zawartych kontraktów oraz ich wartości w podziale na poszczególne lata przedstawiono na wykresach, natomiast wykaz wszystkich 91 zleconych projektów wraz z ich wartościami i głównymi wykonawcami przedstawiono w tabeli.

W latach 2018–2021 przeprowadzono jeszcze trzy konkursy „na wykonanie projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa” nr: 9/2018, 10/2019 i 11/2020 oraz trzy konkursy pt. „Rozwój nowoczesnych, przełomowych technologii służących bezpieczeństwu i obronności państwa” nr: 1/SZAFIR/2020, 2/SZAFIR/2020 i 3/SZAFIR/2021. Niestety tylko w trzech z nich znalazły się tematy z zakresu obronności. Tego rodzaju tematów określono łącznie jedynie 14, w tym w konkursie 1/SZAFIR/2020 zgłoszono ich dziewięć, w konkursie 2/SZAFIR/2020 jeden, a w konkursie 11/2020 cztery. Ich wykaz przedstawiono w tabeli. Do końca 2020 roku dla żadnego z nich nie zawarto jeszcze umowy na realizację projektu.

Dodatkowo w latach 2011–2020 NCBiR podpisało kilka umów niejawnych na wykonanie prac rozwojowych z zakresu obronności. Ich liczba i wartości nie miały jednak istotnego znaczenia w stosunku do wymienionych 91 umów jawnych. Z oczywistych powodów szczegółowych informacji na ich temat nie możemy podać.

Spośród zleconych projektów kilka ma szczególne znaczenie dla procesu modernizacji technicznej Sił Zbrojnych RP. Dotyczą one bowiem realizacji zadań zapisanych w ramach priorytetowych Programów Operacyjnych Planu Modernizacji Technicznej (PMT) na lata 2021–2035. Do grupy tej można zaliczyć następujące projekty:

• dywizjonowy moduł ogniowy 155 mm armatohaubic samobieżnych (kr. Kryl);
• Mobilna, Trójwspółrzędna Stacja Radiolokacyjna Dalekiego Zasięgu, Pracująca w Pasmie L (kr. Warta);
• opracowanie prototypu radaru wielofunkcyjnego kierowania ogniem ze skanowaniem fazowym wiązki w dwóch płaszczyznach dla zestawu rakietowego obrony powietrznej krótkiego zasięgu NAREW (kr. Sajna);
• opracowanie prototypu radaru P-18PL wstępnego wskazywania celów, pracującego w paśmie metrowym, ze skanowaniem fazowym w dwóch płaszczyznach dla zestawów rakietowych obrony powietrznej;
• opracowanie systemu radiolokacji pasywnej (SPL) na potrzeby zestawów rakietowych obrony powietrznej (PCL/PET);
• 35 mm automatyczna armata morska KDA z zabudowanym na okręcie systemem kierowania ogniem, wykorzystującym Zintegrowaną Głowicę Śledzącą ZGS-158, wykonaną w wersji morskiej wraz ze stanowiskiem kierowania ogniem (kr. Tryton);
• lekki opancerzony transporter rozpoznawczy (kr. Kleszcz);
• nowy bojowy, pływający wóz piechoty (kr. Borsuk);
• pakiet kilku projektów związanych z opracowaniem Indywidualnego Systemu Walki kr. Tytan.

Koszty produkcji SpW opracowanego w ramach każdego z ww. zadań będą wynosiły od kilku miliardów złotych, do nawet kilkudziesięciu miliardów złotych (w przypadku nowego bwp Borsuk). Choć projekty te realizowane są już od 7 do 10 lat, to żaden z nich nie doczekał się jeszcze opracowania SpW, który zostałby wprowadzony do produkcji seryjnej. Na pocieszenie pozostaje fakt, że kilka z nich znajduje się obecnie w końcowej fazie badań zakładowych, badań kwalifikacyjnych lub opracowywania dokumentacji do produkcji seryjnej.

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 5/2021