Radziecki i rosyjski potencjał pancerny – przegląd
Marek Depczyński
Czołg jako środek walki debiutował w Rosji w czerwcu 1919 roku w rejonie Carycyna. Integrujący siłę ognia, manewrowość oraz walory osłony pancernej czołg otrzymał uprzywilejowaną pozycję w Armii Czerwonej. Wpisując się w założenia koncepcji operacji głębokiej produkowane masowo radzieckie czołgi podlegały ciągłej ewolucji. Wytwarzane w ogromnych ilościach były w równie dużych ilościach niszczone. Decydując o przebiegu kolejnych operacji, czołgi na trwałe wpisały się w struktury radzieckich następnie rosyjskich sił zbrojnych. Koniec zimnej wojny i rozpad ZSRR oznaczał z kolei redukcję i degradację radzieckiego parku sprzętu pancernego. Na progu XXI wieku, decydując o sile uderzenia komponentu lądowego, rosyjskie wojska pancerne objęto programem kompleksowej modernizacji i reorganizacji, której celem jest dostosowanie parku sprzętu pancernego do wymogów współczesnego i perspektywicznego pola walki.
Pancerny Związek Radziecki
Czołg jako środek walki został użyty nad Sommą we wrześniu 1916 roku. Na terytorium Rosji czołgi zadebiutowały bojowo w czerwcu 1919 roku w rejonie Carycyna. Doświadczenia z okresu wojny domowej zdecydowały o pozycji i znaczeniu broni pancernej w Armii Czerwonej. W latach 30. XX wieku gwałtowny rozwój przemysłu ciężkiego oraz dostęp do nowoczesnej technologii decydowały o dynamice rozbudowy radzieckiego parku sprzętu pancernego. Kierunki ewolucji rosyjskich czołgów wynikały z rozwoju sztuki operacyjnej oraz wniosków i doświadczeń z konfliktów zbrojnych. W rezultacie gwałtownego przyspieszenia w połowie 1941 roku radziecki park sprzętu pancernego obejmował ok. 26 tys. czołgów lekkich, średnich i ciężkich, z których jednak jedynie ok. 5,5% stanowiły nowoczesne konstrukcje. Pomimo problemów organizacyjnych, technicznych i kadrowych, w czerwcu 1941 roku Armia Czerwona dysponując największym na świecie parkiem sprzętu pancernego, przewyższała liczebnie wszystkie inne armie razem wzięte. Jednak w przypadku znacznej części radzieckich czołgów wyczerpany resurs eksploatacyjny, niski poziom kultury technicznej oraz kultury organizacyjnej zadecydowały o niespotykanym poziomie strat i niewielkiej skuteczności prowadzonych działań bojowych. Do połowy lipca 1941 roku, wykonując zwrot zaczepny przeciwko zasadniczym zgrupowaniom uderzeniowym przeciwnika, Rosjanie utracili 6500–7000 czołgów. Niewłaściwe użycie dziewiętnastu korpusów zmechanizowanych, skutkujące olbrzymimi stratami, nie przyniosło spektakularnych zmian na żadnym z kierunków operacyjno-strategicznych. W rezultacie, utrata ponad 70% sprzętu stanowiła uzasadnienie dla redukcji i gruntownej reorganizacji radzieckich wojsk pancerno-motorowych.
W pierwszej połowie 1942 roku, wykorzystując sprzęt pozyskany w ramach programu Lend-Lease, jak i rodzimą produkcję w ramach Armii Czerwonej, uruchomiono proces odtwarzania związków operacyjnych wojsk pancernych i zmechanizowanych oraz formowanie samodzielnych pułków czołgów ciężkich. W drugiej połowie 1942 roku reaktywowane korpusy pancerne i zmechanizowane włączano w skład formowanych armii pancernych (APanc), które w fazie przesilenia na tzw. Łuku Kurskim wykorzystano w ramach kontruderzeń do neutralizacji przeciwnika w rejonach włamania, a po odzyskaniu inicjatywy strategicznej angażowano jako grupy manewrowe do rozwijania powodzenia w głębi ugrupowania przeciwnika. Wnioski i doświadczenia z bitwy pod Prochorowką skutkowały negacją czołgów lekkich oraz modernizacją czołgów średnich i ciężkich, które zdominowały pole walki. Przebieg II wojny światowej ugruntował miejsce i rolę wojsk pancernych, które jako zasadnicza siła uderzeniowa Armii Czerwonej dysponowały szerokim wachlarzem wozów bojowych. Czołgi ciężkie oraz ciężkie działa samobieżne przygotowano do przełamywania obrony przeciwnika oraz zwalczania jego broni pancernej. O sile uderzenia radzieckich wojsk pancernych decydowały jednak produkowane masowo czołgi średnie. Z kolei redukowane liczebnie czołgi lekkie, tracąc dominującą pozycję, wykorzystywano do realizacji zadań rozpoznawczych i pomocniczych. W trakcie II wojny światowej w konstrukcjach radzieckich czołgów wprowadzano rozwiązania zaczerpnięte zarówno z pojazdów otrzymanych w ramach programu Lend-Lease, jak i czołgów przeciwnika.
Po zakończeniu działań wojennych cztery radzieckie armie pancerne (APanc) włączono w skład wojsk okupacyjnych w Niemczech, 5. APanc przesunięto z Prus Wschodnich w rejon Bobrujska, natomiast 6. APanc po zakończeniu „operacji mandżurskiej” wycofano w rejon Borzja w Zabajkalskim Okręgu Wojskowym (OW). W ramach demobilizacji i przejścia na etat czasu pokoju reorganizacją objęto również związki operacyjne wojsk pancernych. Rezygnując z korpusów struktury APanc oparto się na dywizjach pancernych (DPanc) oraz początkowo zmechanizowanych (DZmech), a następnie zmotoryzowanych (DZmot). Pomimo redukcji w ramach Białoruskiego i Przykarpackiego OW rozwinięto dodatkowo 7. i 8. APanc. Do wojsk kierowano nowe typy czołgów średnich, ciężkich oraz dział samobieżnych, które wykorzystywano do formowania pułków pancernych włączanych w skład DPanc i DZmech. W 1951 roku na bazie doświadczeń z okresu II wojny światowej do uzbrojenia radzieckich Wojsk Lądowych (WL) przyjęto lekkie czołgi pływające PT-76, które wraz z transporterami BTR-50 stanowiły zasadniczy element rzutu przeprawowego formowanego do sforsowania przeszkód wodnych z marszu. W 1960 roku w radzieckich wojskach pancernych utrzymywano ponad 60 tys. czołgów, w tym ok. 2000 najnowszych T-54/55 oraz ok. 1800 starszych T-44. Po 1961 roku, wskutek poszerzenia arsenałów o taktyczną broń jądrową oraz nowe środki jej przenoszenia, zakwestionowano możliwość efektywnego wykorzystania zarówno czołgów ciężkich, jak i utrzymywania rzutu przeprawowego opartego na czołgach lekkich. Dostosowując WL do wymogów atomowego pola walki lekkie PT-76 przesunięto do pododdziałów rozpoznawczych oraz piechoty morskiej. Jednocześnie przerwano realizację programów rozwojowych kolejnych czołgów ciężkich, co nie oznaczało całkowitego wycofania z eksploatacji tej kategorii wozów. W latach 1962–1963 uruchomiono masową produkcję czołgów średnich T-55A oraz T-62, pierwszego radzieckiego czołgu II generacji z 115 mm armatą gładkolufową 2A20 (U-5TS) oraz rdzeniową, podkalibrową amunicją kumulacyjną stabilizowaną brzechwowo.
W połowie lat 60. w obszarze Zachodniego Teatru Wojny (TW), w składzie Grupy Wojsk Radzieckich (GWR) na terytorium NRD utrzymywano 1. i 2. APanc, kolejne cztery pozostawały na Ukrainie (6. i 8. APanc) i Białorusi (5. i 7. APanc). Łącznie w sześciu APanc utrzymywano 24 dywizje pancerne, w tej liczbie pięć ciężkich. Ponadto, dotychczasowe 3. i 4. APanc, przemianowane odpowiednio na 18. i 20. Armię Ogólnowojskową, nadal posiadały one struktury typowe dla związków operacyjnych wojsk pancernych (3–4 DPanc i DZmot). W 1965 roku, po rezygnacji z ciężkich DPanc, w obszarze Zachodniego TW pozostawał park sprzętu pancernego liczący ponad 30 tys. czołgów, który w drugiej połowie lat 60. wzbogaciły pierwsze czołgi III generacji T-64A z 125 mm armatą gładkolufową D-81T (od 1979 roku z 2A46-1). W 1973 roku zakończono wytwarzanie czołgów T-62, z wyprodukowanych łącznie ok. 20 tys. wozów jedynie ok. 2000 przeznaczono na eksport, większość T-62 przekazano do związków taktycznych radzieckich wojsk pancernych. Wraz z przyjęciem do uzbrojenia czołgu T-72 potencjał uderzeniowy APanc uzupełniały pododdziały samobieżnej artylerii lufowej i rakietowej, pierwsze zestawy rakiet przeciwlotniczych 2K12 Kub oraz samobieżne zestawy armat przeciwlotniczych. W połowie lat 70. do uzbrojenia WL przyjęto czołgi T-80 oraz T-64B, obydwa wyposażone w zestaw przeciwpancernych pocisków kierowanych 9K112-1 Kobra oraz zintegrowany system kierowania ogniem. Po 1978 roku radziecki park sprzętu pancernego zasiliły kolejne wersje T-80B, T-64, T-72 oraz obejmował on ok. 19–20 tys. czołgów T-54/55 w różnych wersjach. Na progu lat 80. XX wieku w radzieckich wojskach pancernych mogło pozostawać łącznie ok. 40 tys. czołgów. W ramach modernizacji zasadniczej części parku sprzętu pancernego, po 1981 roku w wojskach pancernych pojawiły się wersje T-55M/MB/AM/AMB/AD (z zestawem 9K116 Bastion) oraz T-62M/MB (z zestawem 9K116-2 Szeksna).
Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 1/2022