Radzieckie samoloty myśliwsko-szturmowe pionowego i krótkiego startu i lądowania Jakowlew Jak-36 i Jak-38 – monografia cz. II

Dariusz Paduch

Samolot Jak-38, będący wersją seryjną samolotu Jak-36M, choć dysponował stosunkowo ograniczonymi możliwościami bojowymi, okrzyknięty „radzieckim Harrierem” stał się symbolem radzieckiego lotnictwa morskiego ostatnich kilkunastu lat zimnej wojny.

Jak-38

Decyzja o skierowaniu samolotu Jak-36M do produkcji seryjnej w Saratowie zapadła w 1973 r. Już kolejnego roku zmontowano tam pierwsze trzy samoloty. Ich szybki montaż był możliwy, ponieważ przygotowanie wyposażenia technicznego zakładu rozpoczęto już w latach 1970–1971. W przedsiębiorstwie zdążono też zdobyć pewne doświadczenie, ponieważ zbudowano tam kadłuby trzech prototypów i makietę wymiarowo–masową Jak-36M, która miała posłużyć do prób związanych z rozmieszczeniem samolotu w hangarze będącego w budowie krążownika Kijów.

Pierwszy seryjny Jak-36M opuścił halę montażową w maju 1974 r. Po skrupulatnym przetestowaniu maszyny na stanowiskach badawczych, 30 września Deksbach przystąpił do wykonywania na niej lotów zdawczo-odbiorczych. Wiosną 1975 r. samolot ten przekazano do centrum doświadczalnego w Achtubińsku, drugą maszynę seryjną skierowano do bazy lotniczej w Saki na Krymie a trzecią – do LII. Wszystkie te samoloty wyposażone były w zmodyfikowane silniki startowe RD-36-35WF. W procesie produkcji pierwszych serii Jaka-36M wciąż dopracowywano wyposażenie pokładowe oraz systemy sterowania i uzbrojenia. W ramach tych prac na drugiej maszynie seryjnej w 1976 r. zainstalowano celownik ASP-17BMC, a na ósmej trzeciej serii (nr seryjny 0803), celownik ASP-PF-21 zapożyczony z myśliwca MiG-21PF.

11 sierpnia 1977 r. wyszło postanowienie Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i Rady Ministrów ZSRR Nr 644-210 o przyjęciu maszyny na uzbrojenie Lotnictwa Marynarki Wojennej pod oznaczeniem Jak-38.

Kombinowany zespół napędowy Jak-36M w razie awarii jednego z silników stwarzał takie same problemy podczas katapultowania jak w przypadku Jak-36, dlatego z poprzednika przejęto system automatycznego katapultowania (SAK) SK-E, który zdążono sprawdzić, dopracować do postaci, której nadano oznaczenie SK-3M, oraz certyfikować przed uruchomieniem produkcji seryjnej Jak-36M. Kompleks środków ratunkowych na pierwszych 14 maszynach seryjnych składał się z fotela wyrzucanego K-11 opracowanego w OKB Jakowlewa i SAK. Począwszy od 15. egzemplarza, seryjne Jak-36M wyposażano w bardziej efektywne fotele katapultowane K-36WM konstrukcji zakładu Zwiezda z tym samym SAK.

W kodzie NATO Jak-38 nosił oznaczenie Floger A. Wyprodukowano 143 egzemplarze tych maszyn.

Jak-38U

Aby umożliwić szkolenie personelu lotniczego w zakresie pionowego startu i lądowania, zawisów i faz przejściowych lotu, niezbędna była dwumiejscowa wersja szkolna Jaka-38. Projekt takiego samolotu opracowano w OKB Jakowlewa (nadano mu oznaczenie Jak-38MU), a budowę prototypu ukończono 19 maja 1972 r. W czasie opracowywania maszyny było sporo problemów z rozmieszczeniem drugiej kabiny tak, aby zachować z niej dobrą widoczność – ostatecznie umieszczono ją w wydłużonej i nieco opuszczonej w dół nosowej części kadłuba (instruktor zajmował miejsce w tylnej kabinie, uczeń w przedniej). Kłopoty sprawił też system ratunkowy, który należało dostosować do dwuosobowej załogi. Rozwiązano to w ten sposób, że na samolocie zainstalowano pierwszy na świecie system wymuszonego katapultowania obu członków załogi jednocześnie z rozdzieleniem trajektorii oraz katapultowanie ręczne z opóźnieniem 0,6 s. Maszynę poddano próbom zakładowym i 30 marca 1973 r. pierwszy prototyp Jak-38MU (nr burtowy Żółty 05) pilotowany przez Deksbacha po raz pierwszy wzbił się w powietrze startując klasycznie – z rozbiegiem. Etap A prób państwowych rozpoczął się 23 marca 1973 r. i prowadzono go w Żukowskim, a od 25 września do 31 lipca 1974 r. kontynuowano je w Achtubińsku.

Wyniki prób uznano za na tyle dobre, że rekomendowano wprowadzenie maszyny do produkcji seryjnej, w czasie której zalecano zmienić nieco skład wyposażenia. Polecono też przeprowadzić etap B prób państwowych, który odbył się na krążowniku Kijów między 27 grudnia 1976 a 12 września 1977 r. Prototyp Jaka-3MU wykorzystywano do szkolenia lotników w Achtubińsku, a później w Saki. Po wyczerpaniu resursu maszynę ustawiono tam na postumencie jako pomnik. Zgodnie z poleceniem ministra obrony nr 196 z 15 października 1978 r. samolot otrzymał oznaczenie Jak-38U. Produkcję seryjną prowadzono w latach 1975–1985 (pierwszy egzemplarz ukończono 1 kwietnia 1976 r.) i wyprodukowano 38 egzemplarzy, w tym jeden przeznaczony do prób statycznych. W kodzie NATO maszyna otrzymała oznaczenie Forger B.

Ponieważ od początku przewidywano, że samolot będzie służył do ćwiczenia pionowych startów i lądowań oraz zawisów i przejściowych faz lotu, nie posiadał on uzbrojenia, celownika ani stacji radiolokacyjnej, a jego kabina nie posiadała systemu nadciśnieniowego, co ograniczało wysokość lotu do 5000 m. W kabinie zamontowano interkom pokładowy SPU-9 i zmodyfikowane tablice przyrządów. Rozstaw podwozia głównego zwiększono do 2,75 m i zmodyfikowano chwyty powietrza do silnika startowo-marszowego. W czasie produkcji Jaka-38U wprowadzono na nim identyczne zmiany jak te na jednomiejscowym Jak-38/38M.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 9/2019