Radzieckie statki pasażerskie typu Krym

Jacek Jarosz

Pasażersko-towarowe statki, o których jest ten artykuł, stanowiły nową jakość w radzieckim budownictwie okrętowym. Niestety: sześć udanych liniowców to również sześć dramatycznych historii o ich wojennych losach.

Pierwsze nowe sowieckie statki pasażersko-towarowe wybudowano w Leningradzie w końcu lat 20. XX w. Było to sześć niewielkich liniowców typu Aleksiej Rykow, powstałych w trzech seriach. W skład pierwszej wchodziły: Aleksiej Rykow (1928 r., 3870 BRT, od 1937 r. Andriej Żdanow) i Jan Rudtzak (1928 r., 3870 BRT, od 1937 r. Maria Uljanowa /I/), drugiej – Feliks Dzierżynskij /I/ (1929 r., 3767 BRT, od 1939 r. stawiacz min Ural), Smolnyj (1929 r., 3767 BRT) i Kooperacja (1929 r., 3767 BRT),a trzeciej – Sibir /I/ (1930 r., 3767 BRT). Te stosunkowo proste, mało przypominające jednostki pasażerskie jednokominowe motorowce zostały przeznaczone do obsługi linii Leningrad – Londyn, przy czym część z nich w okresie letnim pływała z Murmańska do portów europejskich, część natomiast operowała na Morzu Czarnym i na Morzu Śródziemnym. Powszechnie znane jako „Rysaki”, statki te mogły przewozić ok. 300 pasażerów i 1000 t ładunku.

Narodziny projektu

Pierwsze prace przy nowych statkach przyszłego typu Krym planowano rozpocząć jeszcze w 1923 r., jednak ostatecznie ruszyły dwa lata później. Projekt jednostek został opracowany na początku 1927 r. przez Centralne Biuro Budownictwa Okrętowego (Centralnoje Biuro po Morskomu Sudostrojeniu – CBMS) pod kierownictwem inżyniera J.A. Koperżinskiego. Ogólne założenia konstrukcyjne statków, później znanych powszechnie jako „Krymczaki”, opracowali M. Denisow i I. Jakowlew, kadłubem zajmował się M. Łowiegin, siłownią – P. Titow i Z. Aronsztam, a ładowniami (chłodniami) – A. Defabr.

Sześć liniowców zostało wybudowanych w latach 1926-1931, z czego dwa pod nadzorem radzieckiego urzędu klasyfikacyjnego w niemieckiej stoczni F. Krupp, Germaniawerft A.G. W Kilonii (inna znana nazwa to Krupp, Deutsche Werft), a cztery – w leningradzkiej stoczni Bałtijskij Zawod im. Sergo Ordżonikidze. W skład pierwszej serii wchodziły ukończone w latach 1928-1929 Krym i Gruzja /I/, a drugiej – ukończone w latach 1930-1931 Abchazja /I/, Adżaristan (późniejsza Adżarija /I/), Armenia /I/ i Ukraina /I/. Wszystkie te statki przeznaczono do obsługi czarnomorskiej linii krymsko-kaukaskiej (Odessa – Mariupol – Sewastopol – Jałta – Batumi) oraz na Morze Śródziemne. Armatorem jednostek było państwowe przedsiębiorstwo żeglugowe Czarnomorskoje Morskoje Parachodstwo (Black Sea Shipping Company – BLASCO), a ich portem macierzystym została Odessa. Liniowce otrzymały nazwy związane z radzieckimi republikami. Myślano także o budowie trzeciej serii „Krymczaków”, do czego jednak ostatecznie nie doszło.

Nowymi jednostkami zainteresowała się także marynarka wojenna ZSRR, która w razie konieczności planowała przystosować je do funkcji krążowników pomocniczych. Na początku lat 30. XX w. powstał również projekt przebudowy Krymu i Gruzji /I/ na statki-bazy wodnopłatowców (opis projektów poniżej). Od końca lat 20. i początku lat 30. XX w. aż do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w połowie 1941 r. liniowce wykorzystywano zgodnie z ich przeznaczeniem, przy czym oceniano je wówczas wysoko, uważając za najlepsze statki pasażersko-towarowe ówczesnej radzieckiej floty handlowej.

Wkrótce po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki jednostki te zostały zmobilizowane, jednak nie przekształcono ich, tak jak początkowo planowano, w krążowniki pomocnicze czy też statki-bazy wodnopłatowców. Biorąc pod uwagę specyfikę działań na Morzu Czarnym i przebieg kampanii, uznano, że bardziej przydadzą się w charakterze transportowców, wykorzystywanych do przewozu rannych, żołnierzy, cywilów i ładunków wojskowych. Podczas kursów na zachód dowoziły uzupełnienia na front, a w druga stronę zabierały na zaplecze rannych i ewakuowanych. Statki były wyposażone w proste sale chirurgiczne i setki miejsc leżących. Nie spełniały jednak wymogów konwencji genewskiej dla jednostek szpitalnych, gdyż otrzymały uzbrojenie i nie zostały odpowiednio oznakowane (białe malowanie z czerwonymi krzyżami). Wszystkich sześć liniowców przystosowano do pełnienia nowej funkcji w stoczniach czarnomorskich. Wszystkie też, w latach 1941-1942, zatonęły na Morzu Czarnym, przy czym jeden – Krym –po podniesieniu z dna został odbudowany i był eksploatowany w charakterze jednostki cywilnej do końca lat 60. XX w.

Opis jednostek

Liniowce miały dość przeciętne sylwetki z prostymi dziobnicami, krążowniczymi rufami oraz obniżeniem pokładu za drugim kominem. Stalowe blachy poszycia łączone były za pomocą nitów. Jednostki o kanciastych nadbudówkach i zabudowanych rufach posiadały po dwa niskie kominy oraz po dwa maszty palowe. Wnętrze kadłubów podzielono na dziewięć przedziałów wodoszczelnych. Statki pierwszej serii wyróżniały smuklejsze kadłuby w części rufowej. Jednostki drugiej serii miały zbyt wysoko usytuowany środek ciężkości, toteż konieczne stało się dodanie na nich po ok. 120 t balastu. Generalnie dzielność morska liniowców była zadowalająca. Dwupokładowe statki mogły przewozić ok. 1000 t ładunku w czterech ładowniach (dwie większe na dziobie i dwie mniejsze na rufie) oraz dodatkowo 100 t w chłodniach.

Kubatura wszystkich ładowni sięgała 2601 m³ (699+719+642+541). Do obsługi ładowni na dziobie wykorzystywano dwie pary żurawików o udźwigu po 1,5 t każdy (obsługiwały cztery luki), a na rufie – jedną (dwa luki). Na pokładzie łodziowym, od tylnej części pomostu nawigacyjnego aż do drugiego masztu, rozmieszczono cztery pary ustawionych po dwie obok siebie łodzi ratunkowych. W sumie dawało to 16 łodzi, przy czym każda z nich miała po 48 miejsc. Dodatkowa para także ulokowanych po dwie obok siebie łodzi znajdowała się na samej rufie, a po obu stronach pomostu nawigacyjnego umieszczono parę łodzi roboczych. Dwie główne kotwice umiejscowiono w części dziobowej jednostek.

Pojemność statków pierwszej serii wynosiła 4867 BRT (Krym) / 4857 BRT (Gruzja /I/) i 2652 NRT oraz nośność 1660 DWT. Jednostki serii drugiej miały odpowiednio 4727 BRT i 2566 NRT oraz nośność 1600 DWT. Wymiary liniowców pierwszej serii były następujące: długość na linii wodnej – 110,50 m, długość całkowita – 115,90 m, szerokość – 15,60 m i zanurzenie – 3,97/5,79 m, natomiast serii drugiej – odpowiednio – 107,70 m, 112,10 m, 15,55 m i 3,97/5,90 m. Wysokość kadłuba do górnej krawędzi burty sięgała 8,54 m. Długość nadbudówek wynosiła ok. 81,7 m.

Jednostki były napędzane dwoma silnikami wysokoprężnymi pracującymi na dwie czteroskrzydłowe śruby. Siłownia znajdowała się w środkowej części kadłuba. Liniowce pierwszej serii posiadały dwa niemieckie siedmiocylindrowe silniki wysokoprężne MAN produkcji Kruppa o łącznej mocy 3900 KM, co pozwalało na pływanie z prędkością marszową 13,6 w. i maksymalną 15 w. Statki serii drugiej miały natomiast radzieckie dwutaktowe sześciocylindrowe silniki typu Russkij Dizel o łącznej mocy 3944 KM, co przy 105 obrotach na minutę pozwalało na uzyskiwanie prędkości marszowej od 12,6 do 13,1 w. i maksymalnej 14 w. Jak więc widać, niemieckie silniki o nieco mniejszej mocy pozwalały na osiągnięcie trochę większej prędkości niż ich radzieckie odpowiedniki, co świadczy o większej kulturze technicznej niemieckich wykonawców. Zasięg jednostek dochodził do 4600 Mm. Statki miały po jednym sterze płetwowym.

Liniowce typu Krym przewoziły pasażerów w trzech klasach (I, II i III), których pomieszczenia rozlokowano na dwóch pokładach. Statki pierwszej serii mogły zabierać w kabinach 518 pasażerów, z czego w klasie I – 60, II – 192 i w III – 266. Jednostki serii drugiej mogły przewozić 550 pasażerów, z czego 50 w klasie I, 194 – w II i 306 – w III. Na liniowcach znajdowały się przeznaczone dla „specjalnych” pasażerów po dwie kabiny „de luxe” oraz do 50 miejsc o podwyższonym standardzie. Wszystkie mogły zabierać także do 462 pasażerów ulokowanych na pokładach, przy czym ich liczba uzależniona była od długości rejsu (im krótsza podróż, tym więcej osób). Po wojnie Krym przewoził 450 pasażerów. Załogi jednostek pierwszej serii składały się z 76 ludzi, natomiast drugiej – z 96. Pomieszczenia dla załogi umiejscowiono nad siłownią.

Statki typu Krym w służbie cywilnej miały czarne kadłuby z cienkim białym pasem nad linią wodną i czerwoną częścią podwodną. Nadbudówki malowano na biało, a kominy były czarne z czerwonymi opaskami z sierpem i młotem. Po przebudowie na transportowce rannych początkowo jednostki podobno miały namalowane na kadłubach i pokładach czerwone krzyże na białym tle. Po atakach niemieckich samolotów na statki szpitalne Anton Czechow (1929 r., 2121 BRT) i Kotowskij (1928 r., 1190 BRT) transportowce przemalowano w szare barwy maskujące. Po drugiej wojnie światowej Krym miał biały kadłub i nadbudówki oraz białe kominy z czerwonymi opaskami.

Projekty przebudowy

Początkowo jednostki typu Krym dowództwo radzieckiej marynarki wojennej (ros. Wojenno-Morskoj Fłot, dalej w skrócie WMF) po zmobilizowaniu w czasie wojny widziało je w roli krążowników pomocniczych, przy czym planowano uzbroić je w pięć do siedmiu armat kalibru 130 mm. W kwietniu 1933 r. stworzono nawet projekt przebudowy statków planowanej trzeciej serii, która nigdy nie powstała. Jednostki te miały mieć prędkość zwiększoną do 17,5-18 w., a na ich uzbrojenie planowano przeznaczyć pięć armat kalibru 152 mm, bliżej niesprecyzowaną liczbę dział przeciwlotniczych kalibru 76 mm i 45 mm, dwa wodnopłatowce oraz od 150 do 200 min.

Niedługo po wejściu do eksploatacji liniowców pierwszej serii rozpoczęto prace nad planami przebudowania ich w razie potrzeby na statki-bazy wodnopłatowców. Projekt został opracowany przez zespół pod kierownictwem inżyniera-fłagmana 2. rangi (admirała) – N.W. Aljakrinskowo. Krym zamierzano przebudować na jednostkę operacyjną z lekkimi samolotami, natomiast Gruzję /I/ – na jednostkę pomocniczą z ciężkimi maszynami. Okręty miały mieć po jednym kominie oraz po obrotowej katapulcie na dziobie. Wodnopłatowce planowano rozmieścić od pierwszego masztu aż do samej rufy. Krym po przebudowie miał mieć wyporność 4090/4743 ts oraz wymiary: długość całkowitą – 112 m, długość na linii wodnej – 110 m, szerokość – 15,5 m i zanurzenie – 4,1/4,75 m, natomiast Gruzja /I/ odpowiednio – 4280/4933 ts, 112 m, 110 m, 15,5 m oraz 4,4/5,06 m. Prędkość ekonomiczna jednostek miała wynosić 13 w., a prędkość maksymalna – 14, 5 w. Planowany zasięg sięgał 5400 Mm.

Pełna wersja artykułu w magazynie MSiO 9-10/2020