Rosyjski SHORAD – rakietowy zestaw przeciwlotniczy Tor
Marek Depczyński
Pierwotnie przyjęty do uzbrojenia w 1986 roku, rakietowy zestaw przeciwlotniczy Tor doczekał się kolejnych generacji, wersji i odmian. Pozostaje do dnia dzisiejszego kluczowym systemem przeciwlotniczym znajdującym się w składzie rosyjskich dywizji i brygad. Wysoki poziom automatyzacji, autonomiczność, efektywność zastosowanych pocisków rakietowych powoduje, że do dnia dzisiejszego zestawy Tor stanowią ważne argumenty za podkreślaniem znaczenia zestawów Tor w obronie przeciwlotniczej i przeciwrakietowej związków taktycznych.
W październiku 1971 roku do uzbrojenia związków taktycznych radzieckich wojsk lądowych przyjęto pierwszy w pełni autonomiczny, samobieżny zestaw rakiet przeciwlotniczych 9K33 Osa. Nowatorska konstrukcja obejmująca zintegrowane w ramach nośnika: wyrzutnie z rakietami 9M33, stację radiolokacyjną śledzenia i naprowadzania oraz stację radiolokacyjną wykrywania celów, nie miała swojego odpowiednika w arsenałach potencjalnych rywali. Innowacyjne rozwiązanie decydowało o możliwości prowadzenia autonomicznych działań przez pojedynczą wyrzutnię w ramach organizowanych zasadzek lub punktów obrony przeciwlotniczej. Liczba kanałów celowania w baterii 9K33 Osa była równa liczbie wyrzutni, tym samym w odróżnieniu od starszych zestawów (2K11 Krug oraz 2K12 Kub) obezwładnienie baterii 9K33 Osa wymagało użycia większej liczby środków. Posadowiony na podwoziu BAZ-5937 zestaw 9K33 Osa przygotowano do przerzutu drogą powietrzną, pokonywania przeszkód wodnych oraz prowadzenia ognia w ruchu. W połowie lat 70. XX wieku, pomimo modernizacji i zwiększenia liczby przenoszonych rakiet, zestawy 9K33M2 Osa wykazywały się już niewielką skutecznością w konfrontacji z nowoczesnymi śmigłowcami przeciwpancernej bariery NATO. Równocześnie, w końcowej fazie wojny w Wietnamie potwierdzono możliwości bomb szybujących AGM-62 Walleye, rakiet AGM-12B/C Bullpup z telewizyjnym, laserowym oraz radiowym kanałem naprowadzania oraz pierwszych rakiet przeciwradiolokacyjnych AGM-45 Shrike, których walory ostatecznie podważyły skuteczność pierwszych zestawów 9K33 Osa. Nowe zagrożenia generowały potrzebę osiągania lepszych zdolności w zakresie przechwytywania śmigłowców bojowych przed ich wyjściem na rubież otwarcia ognia oraz zwalczania nowych lotniczych środków rażenia klasy ASALM (Air Supersonic Low-Altitude Missile) oraz ALCM (Air Launched Cruise Missile) po ich oddzieleniu od samolotu-nosiciela.
Pierwsza generacja
Nowe wymagania w zakresie neutralizacji nietypowych zagrożeń stanowiły podstawę opracowania mobilnego zestawu rakietowego, który w maksymalnie ograniczonym czasie reakcji byłby zdolny do niszczenia kilku celów powietrznych jednocześnie (kilka kanałów naprowadzania). Formułując wymagania dla następcy zestawu 9K33 Osa wskazano na potrzebę zwiększenia liczby gotowych do użycia rakiet, konieczność automatyzacji trybu pracy wyrzutni oraz poprawienia charakterystyk samych pocisków. Skracając czas reakcji oraz zabezpieczając pociski przed uszkodzeniem, w nowym zestawie rakiety rozmieszczono je pionowo w osi obrotu wieży, której masywna konstrukcja miała pomieścić większość podzespołów zestawu. Całość zamierzano posadowić na gąsienicowym podwoziu z Mińska, zapewniając tym samym możliwość współdziałania zestawów z pododdziałami czołgów oraz bwp. Pracę badawczo-rozwojową nad nowym autonomicznym zestawem rakiet przeciwlotniczych, przeznaczonym do zapewnienia osłony zasadniczych elementów ugrupowania związku taktycznego wojsk lądowych, rozpoczęto w połowie 1975 roku, zgodnie z postanowieniem Rady Ministrów ZSRR z 4 lutego 1975 roku. Za realizację programu odpowiadał główny konstruktor B.P. Jefremow. Wyrzutnię nowego zestawu 9A330 opracowaną pod kierunkiem I.M. Drize i posadowiono na podwoziu GM-355. Natomiast naprowadzaną radiowo rakietę 9M330 projektował zespół pod kierownictwem P.D. Griszina.
W ramach programu do końca 1975 roku doprecyzowano wymagania taktyczno-techniczne nowego zestawu, który otrzymał nazwę kodową Tor. W 1976 roku powstał projekt koncepcyjny oraz pierwsza seria prototypowych wyrzutni, które wykorzystano w ramach testów realizowanych na poligonie Embeni od grudnia 1983 roku przez kolejnych 12 miesięcy. Równocześnie z zestawem przeznaczonym dla wojsk lądowych opracowywano jego morską wersję 3M95 Kindżał. Pierwotną wersję zestawu 9K330 Tor przyjęto do uzbrojenia zgodnie z decyzją wydaną 19 marca 1986 roku, natomiast morski odpowiednik zestawu trafił na pokłady okrętów po 1989 roku. Do 1991 roku produkcję seryjną zestawu realizowano w Iżewsku w kooperacji z kontrahentami z Białorusi, Mołdawii, Republik Bałtyckich oraz Ukrainy. Po rozpadzie ZSRR Rosjanie znacjonalizowali proces produkcji zestawów Tor.
Zestaw rakiet przeciwlotniczych 9K330 Tor przeznaczono do zwalczania szerokiej gamy celów powietrznych na krótkich i średnich dystansach. Wprowadzony do uzbrojenia pułków oraz dywizjonów rakiet przeciwlotniczych, dostosowany trakcyjnie (prędkość 65 km/h, zasięg jazdy 500 km) do tempa działań prowadzonych przez pododdziały czołgów i bwp, zestaw 9K330 Tor miał zapewnić osłonę zasadniczym elementom ugrupowania bojowego dywizji oraz brygad wojsk lądowych. Integracja na jednej platformie wyrzutni rakiet oraz stacji radiolokacyjnych wykrywania, śledzenia i naprowadzania, jak również wysoki stopień automatyzacji pracy systemu gwarantowały skuteczność w zwalczaniu samolotów, śmigłowców, bezzałogowych aparatów latających oraz środków precyzyjnego rażenia. Zdolności z kolei najnowszych wersji 9K330 Tor w zakresie zwalczania celów powietrznych predestynowały zestaw do rangi taktycznego systemu obrony przeciwrakietowej wojsk lądowych.
Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 8/2021