Samolot rozpoznawczy R-10 (ChAI-5)
Andrij Charuk
Samolot rozpoznawczy R-10 jest jedną z mniej znanych radzieckich konstrukcji lotniczych okresu poprzedzającego wybuch II wojny światowej, będąc przedstawicielem bardzo popularnej w latach 30. klasy wielozadaniowych jednosilnikowych samolotów, z którą wiązano duże nadzieje, a która nie sprawdziła się jednak w czasie wojny. Dotyczyło to również R-10 – bardzo nowoczesnej maszyny w momencie powstania, ale w chwili wybuchu wojny już przestarzałej. Debiut bojowy samoloty tego typu zaliczyły na polskim niebie we wrześniu 1939 roku. Dwa lata później stawiały czoło wojskom niemieckim wdzierającym się w głąb Związku Radzieckiego i w pierwszych tygodniach Wielkiej Wojny Ojczyźnianej większość maszyn tego typu została zniszczona w zaciekłych walkach. Ocalałe egzemplarze brały jednak aktywny udział w walkach jeszcze w 1943 roku, a w służbie drugoliniowej dotrwały aż do końca wojny.
Na początku lat 30. ubiegłego wieku wiodącym przedsiębiorstwem przemysłu lotniczego na terenie Ukrainy była Charkowska Wytwórnia Samolotów, znana również jako Fabryka nr 135. Głównym jej produktem w tym czasie były samoloty pasażerskie K-5 konstrukcji Konstantina Kalinina. Oprócz tego fabryka zaczęła wykonywać wraz z produkcją płatowców także funkcję szkolną, jako zakład bazowy dla nowo utworzonego Charkowskiego Instytutu Lotniczego (ChAI) pod kierunkiem profesora Iosifa Niemana, który w 1930 roku (w wieku 27 lat!) stanął na czele katedry konstrukcji samolotów tej uczelni. W proces edukacyjny włączono projektowanie samolotów, prowadzone przez zespoły studentów. W tym celu w strukturze ChAI został powołany zakład badań i rozwoju. Pierwszą jego konstrukcją był jednosilnikowy samolot pasażerski zaprojektowany w dwóch wersjach: ChAI-1 (kierownik zespołu projektowego L. Arson) i ChAI-2 (kierownik zespołu A. Jeremenko). Obie konstrukcje były czystymi aerodynamicznie, jednopłatowymi dolnopłatami, przy czym ChAI-1 miał chowane podwozie, a ChAI-2 tradycyjne podwozie stałe. Po porównaniu tych projektów w lutym 1932 roku wybrano bardziej nowoczesny ChAI-1 o całkowicie drewnianej konstrukcji z silnikiem M-22, będącym produkowaną w Zaporożu kopią francuskiego Gnome-Rhône Jupiter.
8 października 1932 roku samolot ChAI-1 (ХАИ-1) został oblatany, stając się pierwszym w Europie i drugim na świecie (po amerykańskim samolocie firmy Lockheed) samolotem z chowanym podwoziem. Pod tym względem wyprzedził o dwa miesiące niemieckiego He 70V1. ChAI-1 wyprodukowano w niewielkiej liczbie (w sumie powstało ok. 40 egzemplarzy) w Zakładach nr 43 (Kijów) i nr 21 (Gorki, dziś Niżny Nowogród).
Od czasu swojego powstania ChAI-1 budził zainteresowanie wojska, ponieważ był szybszy od standardowych w tej epoce dwupłatowców ze stałym podwoziem. Pierwszą próbą „zmilitaryzowania” ChAI-1 stała jego uzbrojona wersja ChAI-1WW (ХАИ-1ВВ), będąca stosunkowo prostą adaptacją samolotu pasażerskiego do roli bombowca pomocniczego. Parametry taktyczno-techniczne samolotu uznano jednak za zbyt niskie i po próbach dwóch prototypów w 1933 roku program ChAI-1WW został zamknięty.
Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia nr specjalny 1/2020