Śmigłowce rodziny Mi-8 w rosyjskich siłach zbrojnych oraz formacjach siłowych
Tomasz Kwasek
Śmigłowce wielozadaniowe rodziny Mi-8 są „końmi roboczymi” w siłach zbrojnych Federacji Rosyjskiej oraz w pododdziałach lotniczych różnych rosyjskich formacji siłowych i organów ochrony państwa. Są to zarówno maszyny starsze (szczególnie te specjalistyczne, po remontach i modernizacji), jak i najnowsze warianty produkcyjne.
Doskonałe opinie, jakimi cieszą się te maszyny u większości użytkowników, atrakcyjna cena zakupu oraz rozbudowany i dobrze zorganizowane system obsługowy powodują, że rosyjska armia i odbiorcy instytucjonalni nadal zamawiają je w relatywnie dużych liczbach. Do tego należy zauważyć, że opracowany jako ich następca Mi-38 jest znacznie droższy i przez to zapewne nie będzie wytwarzany w tak dużych seriach. Zwłaszcza że okazało się, że Mi-8 wyposażany w najnowszą dostępną awionikę oraz zmodernizowany układy napędowy i nośny ma jeszcze spory potencjał rozwojowy. To wszystko powoduje, że produkowana od 1965 roku, a zatem od 55 lat, „ósemka” długo jeszcze nie zostanie wycofana z oferty produkcyjnej rosyjskiego przemysłu lotniczo-zbrojeniowego. Do końca 2019 roku wyprodukowano ponad 6500 śmigłowców Mi-8 pierwszej generacji, około 2900 maszyn Mi-8MT (Mi-17) oraz około 3300 maszyn nowych odmian – Mi-8AMT (Mi-171) i Mi-8MTW (Mi-172). Łącznie jest to 12 700 egzemplarzy, co pod względem wielkości produkcji stawia ten typ na pierwszym miejscu wśród dwusilnikowych wiropłatów. Około 8300 z nich trafiło do lotnictwa wojskowego i cywilnego ZSRR, a później Rosji. Z kolei nabywcy zagraniczni odebrali w ciągu ponad 50 lat eksportu Mi-8 około 4400 śmigłowców tej rodziny.
Pierwsza generacja Mi-8 w ZSRR i Rosji
Prace nad nowym śmigłowcem wielozadaniowym z silnikiem turbinowym o udźwigu do 2 ton – następcą maszyn Mi-4 z napędem silnikiem tłokowym – rozpoczęto w biurze doświadczalno-konstrukcyjnym (Opytno-Konstruktorskije Biuro) Zakładu nr 329 na początku 1958 roku. Projektowanie usankcjonowała uchwała rządowa z lutego tego roku, zlecająca realizację prac OKB Zakładu Nr 329 (w 1967 roku nazwano go Moskiewskim Zakładem Śmigłowcowym – Moskowskij Wiertoljetnyj Zawod imieni M.Ł. Mila, w 1970 roku, po śmierci konstruktora, biuro przemianowano na OKB im. M.L. Mila). Prototyp śmigłowca, któremu nadano oznaczenie W-8 (izdielje 80), w wariancie z jednym silnikiem turbowałowym AI-24W i przekładnią główną WR-4 oraz wirnikiem głównym adaptowanymi z Mi-4, oblatano w ZSRR w czerwcu 1961 roku. W końcu 1959 roku główny konstruktor Zakładu Nr 329, Michaił L. Mil, zdołał przekonać decydentów o konieczności zbudowania również dwusilnikowej wersji maszyny. W związku z tym, że silnik AI-24W nie był najlepszym wyborem dla nowego wiropłatu, zaproponowano zastosowanie dwóch nowych silników turbowałowych TW2-117. Zostało to potwierdzone uchwałą rządową z maja 1960 roku. Ostatecznie prace nad oboma wariantami śmigłowca prowadzono równolegle, a gdy okazało się, że wariant dwusilnikowy charakteryzuje się lepszymi niż zakładano parametrami, z rozwoju W-8 zrezygnowano. Pierwszy egzemplarz zmodyfikowanej wersji dwusilnikowej, oznaczonej W-8A, wzbił się w powietrze we wrześniu 1962 roku. Kilkuetapowy program prób fabrycznych, a później państwowych prototypów śmigłowców w wersji transportowej W-8AT oraz pasażerskiej W-8AP, trwał w latach 1963–1965 i zakończył się w obu przypadkach rekomendacją skierowania do produkcji odmiany transportowej Mi-8T w listopadzie 1964 roku, a wersji pasażerskiej Mi-8P w marcu 1965 roku. Obie mogły być konfigurowane w zależności od potrzeb, przykładowo ta pierwsza w wersję dyspozycyjną Mi-8S, a druga – w odmianę z wnętrzem o podwyższonym standardzie (salon) Mi-8PS. Najwcześniejsze serie maszyn były napędzane silnikami TW2-117A o mocy startowej 1118 kW [1500 KM] lub TW2-117F o mocy 1214 kW [1650 KM], przy czym te ostatnie jednostki montowano w śmigłowcach pasażerskich. Później montowane śmigłowce otrzymywały jednostki TW2-117AG o mocy startowej zwiększonej do 1267 kW [1700 KM], wszystkie miały przekładnię główną WR-8A. Od 1978 roku wojskowe wersje otrzymywały pomocniczy agregat zasilający AI-9W.
Pierwszym zakładem produkcyjnym, w którym ulokowano produkcję śmigłowców Mi-8 „pierwszej generacji”, został Zakład Nr 387 (obecnie Kazański Zakład Śmigłowcowy, Kazanskij Wiertoljetnyj Zawod) w Kazaniu w Tatarstanie, a inauguracyjny egzemplarz ukończono już w październiku 1965 roku. Przedsiębiorstwo montowało maszyny głównie dla armii oraz wojskowych i cywilnych odbiorców zagranicznych. W związku z dużym zapotrzebowaniem na nowe śmigłowce od 1970 roku do programów produkcyjnych włączono Zakład Nr 99 (obecnie Zakład Lotniczy w Ułan-Ude, Ułan-Udeskkij Awiacjonnyj Zawod) w Ułan-Ude w Buriacji, gdzie wytwarzane były maszyny wyłącznie dla sił zbrojnych ZSRR, a od 1981 roku wersje dla radzieckich odbiorców pozawojskowych. Już po krótkim czasie od opanowania produkcji śmigłowiec był zamawiany i wytwarzany masowo – w 1971 roku obie fabryki opuściło 512 maszyn, a szczyt produkcji przypadł trzy lata później, gdy zamontowano aż 635 Mi-8. Średnia roczna produkcja w latach 70. sięgała 350 maszyn, w zdecydowanej większości dla radzieckich sił zbrojnych, resortów siłowych oraz gospodarki narodowej ZSRR.
„Pierwsza generacja” śmigłowców Mi-8 – i jej odmiany specjalistyczne – była produkowana w latach 1965–1999 (do 1986 roku w zakładzie w Kazaniu i Ułan-Ude, później jedynie w tym drugim). Maszyna miała wyposażenie nawigacyjne i łączności zgodne z radzieckimi wymaganiami cywilnymi lub wojskowymi. Podstawowym wojskowym wariantem produkcyjnym był transportowy Mi-8T z możliwością przewozu do 24 żołnierzy na składanych siedziskach lub ładunku na podwieszeniu zewnętrznym mocowanym do kadłuba. Kabina była przystosowana do zabudowy dwóch dodatkowych cylindrycznych zbiorników paliwa. Tylny luk załadowczy był zamykany dwoma charakterystycznymi obłymi wrotami. Taka sama maszyna transportowa, produkowana przez zakład w Ułan-Ude, miała oznaczenie Mi-8AT, a produkowane tym w zakładzie śmigłowce transportowe, oznaczone Mi-8TP, mogły być konwertowane do wersji pasażerskiej. W 1968 roku w Kazaniu zainaugurowano produkcję wariantu uzbrojonego Mi-8TW z mocowanymi do kadłuba wysięgnikami z czterema węzłami podwieszeń dla uzbrojenia niekierowanego, w tym zasobników UB-57-16UD dla 16 pocisków rakietowych kal. 57 mm każdy, zasobników bombowych RBK-250, RBK-500 lub RBS-100 (KGMU) oraz bomb swobodnie spadających o wagomiarze od 50 do 500 kg. W oknie kabiny pilotów zainstalowano ruchome stanowisko strzeleckie NUW-1-2M (NUW-1U) z wielkokalibrowym karabinem maszynowym A-12,7 kal. 12,7 mm, a w kabinie celowniki strzelecki PKW i bombowy OPB-1R. Drugi wariant uzbrojony Mi-8TW dla radzieckich sił zbrojnych miał opancerzenie kabiny pilotów, siedzisk desantu i elementów układu napędowego, wysięgniki dla sześciu węzłów podwieszeń dla uzbrojenia niekierowanego (wprowadzono nowe zasobniki UB-32-57 dla 32 pocisków kal. 57 mm każdy oraz zasobniki bombowe) oraz kierowanego, czyli pocisków przeciwpancernych 9M17P Skorpion-M systemu 9K8M Fałanga-M naprowadzanych radiokomendowo. Pod przodem kadłuba umieszczono wizjer i aparaturę naprowadzania dla tego systemu. Liczba przewożonych żołnierzy wynosiła do 23. Wersja eksportowa z innym systemem uzbrojenia otrzymała oznaczenie Mi-8TB. Testowano także eksperymentalne wersje uzbrojone Mi-8PPW i Mi-8BW. Wariant dostosowany do ustawiania min przenoszonych na zewnętrznych podwieszeniach otrzymał oznaczenie Mi-8AW, ale nie został skierowany do produkcji. Zamiast niego do jednostek wprowadzono nieuzbrojoną wersję transportową z montowanym w kabinie układaczem min WMR-1 lub WMR-2. W 1978 roku do uzbrojenia wszedł Mi-8AD Drozd (Mi-8WSM) ze specjalnymi podwieszanymi kontenerami WSM-1 z różnymi typami min, kontenery mogły być użyte również przez maszyny w podstawowej wersji transportowej – uzbrojonej. Budowano także maszyny w wersji rozpoznania i współpracy z artylerią Mi-8K i śmigłowce z nowszym wyposażeniem, w tym systemem rozpoznania telewizyjnego – Mi-8TG (Mi-8TARK). Zbudowano ponadto niewielką partię z urządzeniami rozpoznania radiologicznego – Mi-8WD i Mi-8RTR. Radzieckie siły zbrojne otrzymały również kilka maszyn fotogrametrycznych Mi-8KF. W 1974 roku pięć śmigłowców eksperymentalnie dostosowano do holowania morskich trałów przeciwminowych w Kanale Sueskim. Ten wariant znany były jako Mi-8BT, a wszystkie egzemplarze były później używane jako badawcze. Od 1977 roku produkowano śmigłowce Mi-8TZ przeznaczone do przewozu paliwa i tankowania innych maszyn na ziemi, zbudowano także Mi-8TECz-24 przeznaczony do przewozu czołówek remontowych dla śmigłowców szturmowych Mi-24. W 1978 roku rozpoczęto dostawy śmigłowców Mi-8T w wersji patrolowej dla lotnictwa Wojsk Granicznych Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (Pogranicznyje Wojska Komiteta Gosudarstwiennoj Bezopasnosti), zbudowano ponad 100 tych maszyn.
Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 2/2021