Szachownice nad Słowacją 1939. Lotnictwo polskie w wojnie słowacko-polskiej w świetle dokumentów
Andrzej Olejko
W gronie niewypowiedzianych a zaistniałych konfliktów zbrojnych XX wieku znajduje się wojna słowacko-polska 1939 r. Konflikt rozpoczęty 1 września 1939 r. wkroczeniem sił zbrojnych Państwa Słowackiego (PS) przy boku sojuszniczej armii niemieckiej na terytorium II Rzeczpospolitej (RP) trwał aż do zakończenia jesiennej kampanii 1939 r.
Armia „Karpaty” została stworzona w 1939 r. – zbyt późno, by była w stanie w starciu z siłami niemiecko-słowackimi mającymi dużą przewagę liczebną oraz wielokrotną przewagę techniczną (lotnictwo, broń pancerna, artyleria) skutecznie zatrzymać od 1 września przeciwnika w swym pasie obrony; tym samym stała się piętą achillesową polskiego planu obronnego (Plan Z). Słowackie siły zbrojne rozpoczęły w końcu sierpnia 1939 r. przygotowania do wojny, której początkowy termin Führer niemieckiej III Rzeszy, Adolf Hitler, wyznaczył na 26 sierpnia na godz. 4.30. Dla strony słowackiej w przypadku wzięcia udziału w zbliżającym się konflikcie z Polską szczególnie ważne było odzyskanie wszystkich obszarów utraconych na rzecz strony polskiej w 1938 r., jak i tych, które zostały włączone w granice II RP w latach 1920–1924. 26 sierpnia 1939 r. ogłoszono pogotowie bojowe w jednostkach słowackich sił zbrojnych i do 1 września zmobilizowano łącznie 15 roczników, a do 7 września na 115 044 powołanych do służby wojskowej w ramach mobilizacji zgłosiło się 53 397 żołnierzy, w tym 52 396 szeregowych. Słowackie lotnictwo (Slovenské Vzdušné Zbrane – SVZ) było najlepiej z grona jednostek Słowackich Sił Zbrojnych (Slovenska Armada – SA) przygotowane do działań wojennych pod względem zarówno organizacyjnym, jak i sprzętowym. Słowackie siły zbrojne 1 września 1939 r. znalazły się obok armii niemieckiej (Wehrmacht) w gronie armii państw agresorów, które wkroczyły na polskie terytorium (niemiecka III Rzesza, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich – ZSRR), co jest nadal mało znanym faktem! W działaniach wojennych w konflikcie słowacko-polskim będącym zarazem częścią ww. kampanii II wojny światowej, głównym źródłem informacji o ruchach przeciwnika dla polskiego Naczelnego Dowództwa były działania lotnictwa Armii „Karpaty”.
1 września
Od pierwszych godzin konfliktu słowacko-polskiego, jak i II wojny światowej, załogi dwu eskadr lotnictwa Armii „Karpaty” – 31. Eskadry Rozpoznawczej (ER – Liniowej) z 3. Pułku Lotniczego z Poznania i 56. Eskadry Obserwacyjnej (EO – Towarzyszącej) z 5. Pułku Lotniczego w Lidzie-Wilnie, stacjonujących na pograniczu karpackim (lotniska polowe Werynia i Mrowla) rozpoczęły intensywne loty bojowe nad terenem wrogiego od 1 września 1939 r. Państwa Słowackiego. W meldunku operacyjnym L.dz.583-2/LOT.INF.39 z tegoż dnia, dowódca lotnictwa Armii „Karpaty” ppłk dypl. pil. Olgierd Tuskiewicz meldował do Naczelnego Dowództwa Lotnictwa (NDL): W dniu 1 rzym. 9.[IX 1939 r.] wykonałem dwa rozpoznania Karasiami [PZL-23B z 31. ER] na terenie Słowacji i jedno rozpoznanie erem [R-XIIID Lublin z 56. EO] na własnych tyłach.
Ponadto w telegramie do NDL nadanym 1 września 1939 r. o godz. 16. 40 tenże oficer podawał: Dziś w południe rozpoznawcze lotnictwo stwierdziło kolumnę motorową długości 5 km w marszu z Rychwałd do Spisska Stara Ves [pisownia zgodna z treścią dokumentu – powinno być Spišska Nova Ves]. (Mapa 1:100000 Szczawnica). Rodzaju wozów nie rozpoznano, w Spisskiej Nowej Wsi [pisownia zgodna z dokumentem – powinno być Spišska Nova Ves] (Iglo) [węgierska nazwa miasta]. Lotnisko bronione przez artylerię [przeciwlotniczą]. Obserwator naliczył 6 samolotów. D[owód]-ca lot.[nictwa armijnego] Ppłk. [dypl. pil. Olgierd] Tuskiewicz.
Dowódca 31. ER 1 IX wyznaczył dwie załogi do wykonania zadań bojowych. Pierwsza załoga (por. obs. Tadeusz Kołodziejski, ppor. pil. Jan Orzechowski i kpr. strz. samol. Stanisław Lis) miała wykonać lot samolotem rozpoznawczo-bombowym typu PZL-23B Karaś w rejon słowackiego miasta ¬Bardejov, druga zaś załoga (ppor. obs. Marian Wójtowicz, kpr. pil. Jan Daczka i st. szer. strz. samol. Czesław Pelik) miała wykonać lot rozpoznawczy samolotem ww. typu rejonu Orlov-Stará Ľubovňa. W meldunku skierowanym do dowództwa słowackiej Polowej Armii „Bernolak” z 1 września o godz. 13.45 znalazł się zapis: Ražus [dowódca słowackiej 3. Dywizji Piechoty - DP] melduje… O godz. 12.25 na nasz teren [Państwa Słowackiego] z Polski przyleciały polskie ciężkie bombowce.
Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 9/2016