Szlak bojowy 1 Warszawskiej Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte w latach 1943–1945

Piotr Różański

Od Mierei do Bałtyku

Szlak bojowy 1 Warszawskiej Brygady Pancernej

im. Bohaterów Westerplatte w latach 1943–1945

1. Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte była jednym z najbardziej doświadczonych bojowo pancernych związków taktycznych w Wojsku Polskim podczas całej drugiej wojny światowej. W okresie Polski Ludowej jej wojenne dzieje były gloryfikowane i stawiane, jako wzór do naśladowania dla dowódców wojsk pancernych. Bohaterami powieści oraz słynnego serialu telewizyjnego „Czterej pancerni i pies” również byli fikcyjni żołnierze z tej jednostki. Jak jednak wyglądał prawdziwy szlak bojowy brygady pokaże to opracowanie.

Początki 1 Brygady Pancernej sięgają maja 1943 r., kiedy to na podstawie rozkazu pułkownika Zygmunta Berlinga z 14 maja, przystąpiono do organizowania 1. Dywizji Piechoty i jednostek mających ją wspierać w boju. W tej liczbie był również 1. pułk czołgów, który już po trzech miesiącach, 19 sierpnia stał się brygadą pancerną. Było to możliwe, ponieważ Józef Stalin wyraził zgodę na utworzenie 1. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w Związku Radzieckim, co równało się dalszemu rozwojowi utworzonych już jednostek. Polska brygada formowała się w Biełoomucie nad Oką, niedaleko Sielc w obwodzie riazańskim.

Pierwszym dowódcą pułku został dąbrowszczak z hiszpańskiej wojny domowej ppłk Anatol Wojnowski. On również do czasu przybycia pierwszego dowódcy brygady, płk. Jana Mierzycana (do 10 września 1943 r.), sprawował organizacyjną pieczę nad nowo formowaną jednostką. Płk Mierzycan pozostał dowódcą do października 1944 r. (z przerwą we wrześniu, kiedy to musiał udać się do szpitala z powodu odnowienia się ran). Później jego miejsce zajął szef sztabu brygady ppłk Aleksander Malutin. Na tym stanowisku pozostał on do 30 marca 1946 r.

W sierpniu 1943 r. brygada składała się z dwóch pułków czołgów średnich (czterokompanijnych – trzy kompanie czołgów średnich T-34, jedna czołgów lekkich T-70), batalionu piechoty zmotoryzowanej, dowództwa i sztabu brygady, kwatermistrzostwa, kompanii dowodzenia, kompanii przeciwlotniczej, kompanii technicznego zaopatrzenia oraz plutonu sanitarnego. Brygada Pancerna miała być formowana na podstawie etatu o ogólnym stanie 2188 ludzi, w tym: 340 oficerów, 799 podoficerów i 1049 szeregowców; wyposażona w: 86 czołgów, 209 samochodów różnych typów, 17 motocykli, 5 samochodów pancernych i 3 ciągniki.

Od marca 1944 r. w skład brygady wchodził dywizjon artylerii pancernej, który już w następnym miesiącu przekształcił się w 13. pułk artylerii pancernej. 12 sierpnia 1944 r. podczas trwania walk na przyczółku warecko-magnuszewskim, gen. Berling odebrał 13. pap 1. Brygadzie Pancernej i przekazał go do dyspozycji dowódcy wojsk pancernych i zmotoryzowanych 1. Armii Wojska Polskiego.

Na przełomie sierpnia i września 1944 r. dowódca 1. AWP zmienił strukturę jednostki gen. Mierzycana. Brygada miała składać się z trzech dwukompanijnych batalionów czołgów średnich T-34, w każdej kompanii trzy plutony. W kompanii było 10 czołgów, w batalionie (wraz z czołgiem jego dowódcy) – 21. Do tego dochodził czołg dowódcy brygady i jego szefa sztabu. Kompania sztabowa brygady składała się z plutonów zwiadu, łączności, saperów, regulacji ruchu i gospodarczego. Batalion piechoty zmotoryzowanej miał w składzie kompanie: 1. i 2. fizylierów, desantową, rusznic przeciwpancernych, moździerzy oraz baterię 45 mm armat. Zreorganizowano również pluton sanitarny brygady. Reorganizacją natomiast nie objęto kompanii przeciwlotniczych wielkokalibrowych karabinów maszynowych i technicznego zaopatrzenia, jedynie ta ostatnia otrzymała dodatkowo specjalistów – mechaników i większą liczbę samochodów.

Chrzest bojowy pod Lenino

Do swojego pierwszego boju 1. Brygada Pancerna nie zdążyła się przygotować całością sił i tylko 1. pułk czołgów ppłk. Wojnowskiego, 22 września 1943 r. wyruszył w kierunku frontu, by dołączyć do 1. Dywizji Piechoty. Według meldunku o stanie bojowym 1 Korpusu, podpisanego przez szefa sztabu płk. Radziwanowicza, 30 września 1943 r. 1. pułk czołgów liczył: 91 oficerów, 194 podoficerów, 233 szeregowców – łącznie 518 żołnierzy. Wyposażony był w 165 karabinów, 145 pistoletów maszynowych, 2 karabiny maszynowe, 18 rusznic przeciwpancernych, 39 czołgów, 3 samochody pancerne, 52 inne samochody, 4 motocykle.

Zadaniem oddziałów polskich pod Lenino było sforsowanie niewielkiej rzeczki Mierei i przełamanie głównego pasa obrony niemieckiej, składającego się z dwóch pozycji. Pierwsza z nich opierała się o wieś Połzuchy i wzgórze 215,5, natomiast druga położona 3 km dalej o wieś Puniszcze. W tym samym momencie co 1. DP i 1. pcz do ataku miały ruszyć dwie radzieckie dywizje piechoty; 42. na prawym i 290. na lewym skrzydle. Polacy mieli być „grotem strzały”, który wbije się w pozycje niemieckiej 337. Dywizji Piechoty ze składu 4. Armii.

Obydwie strony odgradzała szeroka na około kilkaset metrów dolina rzeki Mierei. Sama rzeka, pomimo że nie była zbyt szeroka (około 5-6 m) i głęboka (do 2 m), stanowiła nie małą przeszkodę do pokonania, ponieważ brzegi jej były bagniste, a dno bardzo muliste. Dodatkowo zachodni brzeg był o wiele wyżej położony od wschodniego. To wszystko praktycznie uniemożliwiało jej sforsowanie w bród przez czołgi. Trzeba było dla nich zbudować przeprawy.

W planach dowództwa 2. i 4. kompania czołgów miały przeprawić się przez most na południe od Sysojewa i nacierać wspólnie z 2. pułkiem piechoty pomiędzy wsiami Połzuchy i Trygubowo. 1. kompania czołgów która szykowała się do przeprawy przez most na północ od Lenino, miała razem z 1. pułkiem piechoty opanować wzgórze 215,5 i uderzać dalej na zachód, natomiast 3. kompania czołgów i 3. pułk piechoty były w odwodzie dowódcy.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 3/2013