Szybkobieżne czołgi RKKA cz_2

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński

Szybkobieżne czołgi RKKA

Część 2 - zastosowanie bojowe

Czołgi BT wzięły udział w hiszpańskiej wojnie domowej (1936-1939), walczyły także przeciwko Japonii w 1939 r. i Finlandii w czasie wojny zimowej (1939-1940). We wrześniu 1939 r. Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona (RKKA) użyła przeciwko Polsce +2000 wozów tego typu. Czołgi BT od czerwca 1941 r. brały udział w wojnie sowiecko-niemieckiej. Większość z nich została zniszczona lub porzucona przez załogi już w jej pierwszej fazie. Pozostałe w większości zastąpiono nowocześniejszymi wozami T-34. Ostatni raz czołgów BT użyto bojowo w sierpniu 1945 r., na Dalekim Wschodzie.

Czołgi BT były rozwijane z myślą o działaniach manewrowych. Z założenia nie były czołgami wsparcia piechoty, lecz miały stanowić trzon szybkich jednostek, przeznaczonych do operowania w głębi obszaru przeciwnika. Jednakże poglądy na naturę głębokich operacji w wojnie manewrowej, lansowane przez sowieckiego teoretyka takich działań Władimira K. Trandafiłłowa, nie były jeszcze wówczas skrystalizowane.

Użycie czołgów BT-2
W maju 1930 r. rozpoczęto formowanie pierwszej, doświadczalnej brygady zmechanizowanej – 1. Brygady Zmechanizowanej w Naro-Formińsku pod Moskwą, która później otrzymała imię Konstantina B. Kalinowskiego. Był on w latach 1929-1930 inspektorem Sił Pancernych, a w 1931 r. został zastępcą szefa Zarządu Mechanizacji i Motoryzacji RKKA. Zginął w katastrofie lotniczej, razem z Trandafiłłowem, 12 lipca 1931 r.

Pierwsze BT-2 trafiły do 1. BZmech wiosną i latem 1932 r., 1 września w jednym z batalionów brygady były 32 takie czołgi. W tym czasie w skład brygady zmechanizowanej wchodził pułk czołgów, lekki pułk zmechanizowany (rozpoznawczy), batalion zmotoryzowany i dywizjon artylerii polowej. Pułk czołgów miał dwa bataliony po 32 czołgi podzielone na trzy kompanie, lekki pułk zmechanizowany miał dywizjon 12 samochodów pancernych, zmotoryzowany batalion karabinów maszynowych i kompanię przeciwlotniczych karabinów maszynowych, batalion zmotoryzowany składał się z dwóch kompanii piechoty zmotoryzowanej i jednej karabinów maszynowych, dywizjon artylerii zaś miał baterię 6 armat 76,2 mm i baterię 6 haubic 122 mm oraz szesnaście traktorów gąsienicowych do ich holowania.

Już w 1932 r., w momencie gdy zaczęły się większe dostawy BT-2 dla wojsk, zaczęło się formowanie pierwszych dwóch korpusów zmechanizowanych. W Leningradzie na bazie 11. Dywizji Strzeleckiej powstał 11. Korpus Zmechanizowany, w Kijowie zaś na bazie 45. Wołyńskiej Dywizji Strzeleckiej sformowano 45. Korpus Zmechanizowany. W obu tych korpusach były dwie brygady zmechanizowane (faktycznie pancerne) liczące po ponad 200 czołgów każda – zgodnie z pierwotnym etatem miało to być: 178 czołgów wsparcia piechoty T-26, 32 czołgi szybkie BT-2 i 91 tankietek T-27. Początkowo brygady wyposażano głównie w T-26 i T-27, stopniowo zastępowane najpierw w jednej, a później w drugiej brygadzie przez wozy BT. 11. KZmech miał w swoim składzie 6. i 32. BZmech, później dodano mu też 5. Brygadę Zmotoryzowaną i Karabinów Maszynowych, 45. KZmech zaś miał w swoim składzie 133. i 134. BZmech oraz 135. BZmot i KM. Jesienią 1932 r. 11. KZmech otrzymał pierwszych 11 czołgów szybkich BT-2, 45. KZmech zaś – 14 czołgów BT-2.

W 1934 r. sformowano dwa kolejne korpusy zmechanizowane: 5. KZmech w Naro-Formińsku (początkowo 13. i 14. BZmech, 50. BZmot i KM) oraz 7. KZmech pod Lwowem (początkowo 19. i 31. BZmech, 33. BZmot i KM). Do 1 stycznia 1936 r. czołgi BT-2 występowały w stosunkowo niewielkiej ilości w tych korpusach: w 5. KZmech było ich 31, w 7. KZmech – 40, w 11. KZmech nie było ich wcale, a w 45. KZmech – 51, razem w korpusach były więc tylko 122 czołgi szybkie BT-2. Pozostałe trafiły do samodzielnych brygad formowanych do wzmocnienia korpusów zmechanizowanych bądź wsparcia piechoty na wybranych kierunkach, sformowanych w maju 1932 r. 2. Samodzielna Brygada Zmechanizowana została sformowana w Kijowie, 3. SBZmech powstała w Starych Dorogach pod Mińskiem na Białorusi, 4. SBZmech w Kisieliewiczi koło Bobrujska na Białorusi, 5. SBZmech w Borisowie na Białorusi i 6. SBZmech w Czycie w Zabajkalskim Okręgu Wojskowym. 1 stycznia 1936 r. tylko w 5. SBZmech było 52 czołgów BT-2, pozostałe otrzymywały już raczej BT-5, które zastępowały w nich podstawowy sprzęt – T-26. Pozostałe BT-2 znajdowały się w szkołach (w Akademii Mechanizacji i Motoryzacji RKKA, w szkołach wojsk pancernych: Orłowskiej, Saratowskiej, Gorkowskiej i Ulianowskiej, a także w 1. Moskiewskiej i 2. Leningradzkiej Szkole Techników Wojsk Pancernych; razem 120 czołgów BT-2), składach i jednostkach doświadczalnych, ale część z nich trafiła także do samodzielnych pułków dywizji kawalerii, które według etatu miały po 60 czołgów szybkich BT i 30 czołgów pływających T-37.

W 1938 r. korpusy zmechanizowane przeformowano w pancerne, zmieniając ich numery (5. na 15., 7. na 10., 11. na 20. i 45. na 25.), w składzie każdego z nich występowała wówczas pewna, niewielka liczba BT-2. W maju 1940 r. czołgi szybkie BT-2, z których 597 nadal pozostawało w służbie, zostały sklasyfikowane jako sprzęt szkolny i miały one zejść z etatów bojowych. Większość z nich miało trafić na złom za pośrednictwem OFI (Oddziału Inspekcji Finansowej, coś w rodzaju naszej Agencji Mienia Wojskowego).

Zanim to jednak nastąpiło kilkadziesiąt czołgów BT-2 wzięło udział w swojej pierwszej wojnie, czyli w tzw. wyzwoleńczym pochodzie Armii Czerwonej na zachodnią Białoruś i zachodnią Ukrainę. Chodzi oczywiście o zdradziecki sowiecki atak na Polskę 17 września 1939 r. W owym czasie w inwazji na wschodnią Polskę wzięły udział 34 czołgi szybkie BT-2 z 44. pułku czołgów 3. Dywizji Kawalerii oraz 41 czołgów BT-2 z 42. pułku czołgów 4. Korpusu Kawalerii.

Najcięższym sprawdzianem dla BT-2 był ich udział w wojnie zimowej (agresji sowieckiej na Finlandię) w składzie 10. Korpusu Pancernego (dawnego 11. KZmech) z Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. W owym czasie w składzie 10. KPanc były 1. i 13. Lekkie Brygady Czołgów, w których występowało jeszcze kilkadziesiąt BT-2. Użyto ich bojowo, ale ich przydatność w trudnych warunkach terenowo-klimatycznych tej wojny była niewielka. BT-2 ulegały awariom i często zakopywały się w głębokim śniegu. Ich straty były jednak niewielkie.

W 1941 r. ZSRR nadal dysponował 587 czołgami szybkimi BT-2, ale tylko 366 z nich było w wojskach, pozostałe oczekiwały na złomowanie. Te znajdujące się jeszcze w wojsku były używane jako szkolne, ale w chwili napaści niemieckiej na ZSRR 22 czerwca 1941 r. większość z nich użyto bojowo. 30 czołgów BT-2 uzbrojonych tylko w karabiny maszynowe wzięło udział w walkach 6. Korpusu Zmechanizowanego Frontu Zachodniego (dawnego Białoruskiego Okręgu Wojskowego). Brały one także udział w nieudanych kontruderzeniach 8., 9., 15. i 19. Korpusu Zmechanizowanego Frontu Południowo-Zachodniego, przeprowadzonych 25-29 czerwca. W działaniach 8. KZmech wzięło udział 14 czołgów szybkich BT-2, 15. KZmech zaś – 21 czołgów BT-2. W czasie tych walk, do końca czerwca, stracono wszystkie BT-2 ze wspomnianych korpusów. W walkach nad Berezyną i Dnieprem w lipcu 1941 r. wzięło też udział 10 czołgów szybkich BT-2 z 5. KZmech i 27 czołgów BT-2 z 7. KZmech, także i te stracono w nieudanych kontratakach.

Najwięcej czołgów tego typu, bo aż 139 BT-2 występowało w 24. DPanc ze składu 10. KZmech z Frontu Północnego (dawnego Leningradzkiego Okręgu Wojskowego). Większość z nich wzięła udział w walkach obronnych pod Łuckiem, w okresie od początku lipca do początku sierpnia 1941 r. 1 sierpnia tegoż roku w dywizji zostały już tylko trzy sprawne BT-2, ponad dwadzieścia czołgów tego typu wcześniej odesłano do remontu do Leningradu.
Ostatnie sprawne czołgi szybkie BT-2 wzięły udział jesienią 1941 r. w walkach obronnych na kierunku moskiewskim. Na przykład 18. Brygada Pancerna z 5. Armii dysponowała m.in. 5 czołgami BT-2, a 150. BPanc z 3. Armii – 7 BT-2. Natomiast do początków 1943 r. pojedyncze BT-2 przetrwały w jednostkach walczących na kierunku leningradzkim. Jednakże przytłaczająca większość BT-2 znajdujących się w wojskach w czerwcu 1941 r. została utracona w dwóch pierwszych miesiącach wojny.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia Spec 1/2014