TOPAS

Wojciech Mazurek

TOPAS

– podstawowy wóz bojowy

polskiej piechoty morskiej 1964-1994

W latach 60. XX wieku na wyposażenie Wojska Polskiego weszło kilka nowych wozów bojowych, w tym transporterów opancerzonych. Jednym z nich był TOPAS, sprzęt specyficzny, dedykowany bowiem jedynie piechocie morskiej, sławnym „błękitnym beretom”. Wozy te znajdowały się na wyposażeniu tylko jednej polskiej dywizji.

Lądowe pole walki II wojny światowej różniło się znacznie od bitewnych pól I wojny światowej i lokalnych konfliktów zbrojnych okresu międzywojennego. Przede wszystkim zwiększyło się tempo działań, co wynikało z masowego użycia czołgów oraz wprowadzenia do wyposażenia piechoty opancerzonych i często uzbrojonych w lekką broń maszynową transporterów półgąsienicowych lub gąsienicowych. Mechanizacja środków transportu i walki wydatnie podniosła manewrowość kolumn marszowych i tempo natarcia. Na lądzie poważną barierą dla wojsk szybkich pozostawały jednak nadal duże przeszkody wodne. Eksploatowane wówczas pojazdy – poza środkami produkowanymi w USA dla Piechoty Morskiej – miały poważny mankament: nie pływały. Dlatego często wyznaczaną do opanowania rubieżą w natarciu na szczeblu taktycznym były przeszkody wodne, których pokonanie stawało się możliwe dopiero po podciągnięciu odpowiednio wyposażonych inżynieryjnych jednostek desantowo-przeprawowych. Obok transporterów piechoty szerokie zastosowanie znalazły też lekkie i średnie inżynieryjne środki amfibijne, jak np. amerykański DUKW lub radzieckie BAW i MAW, lecz z uwagi na brak uzbrojenia i opancerzenia nie można ich było traktować jako typowych wozów bojowych. Inne miały również przeznaczenie – polegało ono głównie na zabezpieczeniu forsowania lub przepraw przez przeszkody wodne.

Zaraz po II wojnie światowej w wielu państwach, w tym i w ZSRR, rozpoczęto prace nad nowym środkiem transportu i walki dla piechoty. Pierwsze powojenne transportery były co najwyżej rozwinięciem i udoskonaleniem znanych już wcześniej konstrukcji. Rozpatrując radzieckie transportery opancerzone (dalej – TO) BTR-152 czy BTR-40 (BTR – ros. Bronietransportior) trudno mówić o postępie technicznym czy zastosowaniu nowatorskich rozwiązań przy ich projektowaniu i budowie. Były to właściwie opancerzone samochody ciężarowe, ze względu na trakcję kołową słabo radzące sobie w trudnym terenie. Dlatego kolejna generacja transporterów musiała być zdecydowanie bardziej nowoczesna. Według założeń taktyczno-technicznych, przy opracowywaniu których uwzględniono doświadczenia wojenne, nowy pojazd powinien mieć właściwości trakcyjne umożliwiające sprawne operowanie w warunkach nizinnego obszaru Europy z dużą ilością cieków wodnych. Uwagę wojskowych zwrócił lekki czołg pływający PT-76. Osiągi techniczne czołgu oraz zastosowany w nim rodzaj napędu spełniały szereg wymogów zawartych w założeniach taktyczno-technicznych dla nowego pojazdu piechoty. Transporter powstawał w kooperacji biura konstrukcyjnego zakładów mechaniczno-transportowych z Leningradu (obecnie Sankt-Petersburg) i zespołu inżynierów z fabryki traktorów z Czelabińska, któremu przewodniczył Ż. J. Kotin – doświadczony konstruktor w dziedzinie pancernej techniki wojskowej. Poza nim w składzie zespołu znaleźli się m.in. N. F. Szamszurin i A. S. Jermołajew. Efektem prac był obiekt 750, opracowany w kwietniu 1950 roku i poddany pierwszym – nieudanym – próbom państwowym we wrześniu tegoż roku. Nieudanym, ponieważ transporter nie ukończył jazd próbnych z powodu defektu napędu. Powtórne próby poligonowe przeprowadzone niespełna rok później zakończyły się już sukcesem. Również próby z udziałem komisji wojskowych wypadły pozytywnie i w październiku 1952 roku wystąpiono z wnioskiem o przyjęcie obiektu 750 jako etatowego sprzętu dla jednostek piechoty. W dniu 30 stycznia 1954 roku Rada Ministrów ZSRR na podstawie decyzji Nr 175-99 SS nakazała przyjąć na uzbrojenie transporter pod oznaczeniem BTR-50P. Tak powstał pierwowzór przyszłego TOPAS-a (TOPAS: czes. Transporter Obrneny Pasowy – opancerzony transporter gąsienicowy).

Pełna wersja artykułu w magazynie Poligon 2/2013