TS-11 Iskra – ostatnie lata w szkoleniu lotniczym

Adam Gołąbek, Andrzej Wrona

Wraz z wprowadzeniem do użytkowania w Siłach Powietrznych nowoczesnych samolotów szkolno-treningowych M-346 Master przesądzona została przyszłość zasłużonych dla polskich skrzydeł szkolno-bojowych maszyn TS-11 Iskra, znajdujących się obecnie na stanie dęblińskiego 4. Skrzydła Lotnictwa Szkolnego.

Na dalsze losy TS-11 Iskra jako podstawowego samolotu przeznaczonego do szkolenia podchorążych III i IV rocznika wpływa kilka aspektów, a decydującym jest zakup włoskich samolotów M-346 Master, których osiem egzemplarzy właśnie trafiło na stan dęblińskiej Szkoły Orląt. Drugim aspektem są kończące się resursy zarówno płatowców, jak i silników wysłużonych Iskier. Co więcej, w przypadku napędu SO-3W rodzimych Iskier nie ma już możliwości remontów tych silników ani pozyskania nowych, a coraz większe problemy z częściami zamiennymi eliminują ze służby kolejne egzemplarze. Po trzecie, wartość tego samolotu w procesie szkolenia z dnia na dzień maleje. Obecnie eksploatowane egzemplarze pochodzą z ostatnich serii produkcyjnych, przy czym najstarsze samoloty mają za sobą ponad 35 lat służby. Wyposażenie i możliwości Iskier nie pozwalają na pełne wyszkolenie pilota dla jednostek użytkujących maszyny Su-22 czy MiG-29, o najnowszych F-16 nie wspominając. Mimo wszystko samoloty tego typu posłużą do szkolenia podchorążych maksymalnie do 2022 roku.

Historia

Powstały na początku lat 60. XX wieku samolot TS-11 Iskra stał się jednym z najlepszych w tej kategorii sprzętu lotniczego na świecie. Jest on również pierwszym samolotem z napędem odrzutowym zaprojektowanym i skonstruowanym całkowicie w Polsce przez grupę konstruktorów kierowaną przez prof. Tadeusza Sołtyka. Projekt samolotu oznaczonego TS-11 powstał w latach 1957–1960. Pierwszy prototyp został ukończony pod koniec 1959 roku, a jego oblot miał miejsce 5 lutego 1960 roku. Dwa kolejne prototypy zostały oblatane przez pilotów doświadczalnych A. Abłamowicza i L. Natkańca w marcu i lipcu 1961 r. Prototypy były napędzane silnikami Viper 8 i HO-10 (kopia silnika Rolls-Royce Viper 8 o mocy 7,85 kN/800 kG). Pierwszą seryjną Iskrę o numerze taktycznym 101 ukończono i oblatano 11 października 1963 roku. W ciągu kolejnych miesięcy maszyny były sukcesywnie wprowadzane na stan 60. Pułku Szkolnego w Radomiu. Proces szkolenia podchorążych na samolot TS-11 rozpoczęto w 1964 roku. Łącznie w latach 1964–1965 roku zbudowano 61 egzemplarzy w trzech seriach produkcyjnych od egzemplarza 1H 01-01 do 1H 03-30, napędzane silnikami HO-10.

Od 1967 roku na samolotach zaczęto montować nowe silniki SO-1 o ciągu 9,81 kN/1000 kG, w późniejszych latach zaczęto natomiast stosować silniki SO-3 i SO-3W o zwiększonej żywotności i resursie. Podczas planowych remontów nowy napęd zamontowano także w pozostałych Iskrach pochodzących z pierwszych serii produkcyjnych. Kolejne serie produkcyjne liczyły odpowiednio IV – 15 egz. (produkcja 1968/69), V – 30 egz. (produkcja 1969/70), VI – 20 egz. (produkcja 1970), VII – 30 egz. (produkcja 1970/71), VIII – 30 egz. (produkcja 1971-74), IX – 9 egz. (produkcja 1972), X – 24 egz. (produkcja 1973), XI – 16 egz. (produkcja 1974), XII – 35 egz. (produkcja 1974/75), XIV – 35 egz. (produkcja 1975), XV – 25 egz. (produkcja 1975), XVI – 30 egz. (produkcja 1976/77), XVII – 22 egz. (produkcja 1977), XVIII – 10 egz. (produkcja 1983), XIX – 20 egz. (produkcja 1983/85) i XX – 15 egz. (produkcja 1987).

Produkcję Iskier zakończono w 1987 roku, budując ponad 400 egzemplarzy. Polskie lotnictwo użytkuje Iskry od 1962 roku po dziś dzień, a jedynym zagranicznym użytkownikiem były Siły Powietrzne Indii, które zakupiły w 1975 roku 50 sztuk tego samolotu. Indyjskie lotnictwo wojskowe swoje Iskry wycofało z eksploatacji z dniem 16 grudnia 2004 roku.

W latach 1970–2000 samoloty TS-11 Iskra były podstawowymi płatowcami wykorzystywanymi do szkolenia przyszłych pilotów pułków bojowych użytkujących maszyny Lim-2/5/6, MiG-21, -23, -29 oraz Su-7, -20 i -22. W poszczególnych jednostkach liniowych wprowadzono na uzbrojenie pojedyncze egzemplarze Iskier celem okresowego treningu, utrwalania wypracowanych nawyków pilotów, wznawiania po dłuższej nieobecności pilota w powietrzu oraz wykonywania tzw. oblotów pogody.

Od początku lat 90. liczba egzemplarzy samolotów Iskra stale ulegała zmniejszeniu. Powodów takiego stanu rzeczy było co najmniej kilka. Po pierwsze zaczęto likwidować kolejne pułki (w tym szkolne), po drugie wycofano znaczną ilość nieperspektywicznego sprzętu w postaci maszyn rodziny: Lim, MiG-21 oraz Su-7/20, co bezpośrednio wpłynęło na zmniejszenia zapotrzebowania na pilotów wojskowych. Po trzecie aspiracje Polski związane z przyjęciem w struktury Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz zmiana procesu szkolenia zmarginalizowały znaczenie samolotów TS-11 Iskra jako narzędzia do przygotowania taktyczno-bojowego przyszłych pilotów maszyn wielozadaniowych.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 4/2018