Ukraińskie Su-25 nad Donbasem

Vladimir Trendafilovski

Podobnie jak w wielu krajach byłego Związku Radzieckiego, Su-25 stał się podstawowym samolotem szturmowym Sił Powietrznych Ukraińskich Sił Zbrojnych (PS – Powitrjani Syły, ukr.: ПС – Повітряні Сили). Obecnie jedyną ich jednostką użytkującą samoloty tego typu jest 299. brTA (brigada takticznoji awiaciji, ukr.: брТА – бригада тактичної авіації, pol.: brygada lotnictwa taktycznego), stacjonująca w bazie lotniczej Kulbakino w pobliżu Nikołajewa. Jednostka stanowi ważny komponent lotniczy, który w ramach prowadzonej od połowy kwietnia 2014 roku w rejonie Donbasu ”operacji antyterrorystycznej” (ATO) wymierzonej przeciwko prorosyjskim siłom separatystycznym zapewnił bliskie wsparcie powietrzne zarówno samym Ukraińskim Siłom Zbrojnym (ZSU – Zbrojni Syły Ukrajiny, ukr.: ЗСУ – Збройні Сили України), jak i Gwardii Narodowej Ukrainy (NGU – Nacionalna Gwardija Ukrajiny, ukr.: НГУ – Національна Гвардія України).

Jednostki odziedziczone po dawnym ZSRR

Samolotów Su-25 (nazwa kodowa NATO Frogfoot), pieszczotliwie nazywanych ”Gracz” (pol.: Gawron, od ros./ukr.: Грач) bądź też ”Suszka” (ros./ukr.: Сушка, charakterystyczny pseudonim samolotów Suchoja), w momencie ostatecznego rozpadu Związku Radzieckiego w 1991 roku na terytorium Ukrainy znajdowało się około 90–95 egzemplarzy (zależenie od źródeł podawana dokładna liczba jest różna), aczkolwiek nie wszystkie z nich znajdowały się na stanie jednostek bojowych. Co więcej, uwzględniając fakt, że Su-25 jest samolotem bliskiego wsparcia powietrznego wojsk lądowych, na przekór temu, czego można się było spodziewać, zdecydowana większość maszyn stacjonujących na terytorium dzisiejszej Ukrainy faktycznie podporządkowana była lotnictwu Marynarki Wojennej ZSRR (WMF SSSR – Wojenno-Morskoj Fłot SSSR, ros.: ВМФ СССР – Военно-Морской Флот СССР), włączywszy w to wszystkie składowane samoloty. Głównym powodem tego stanu rzeczy były postanowienia traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych (CFE), zgodnie z którymi struktury Sił Powietrznych ZSRR (WWS SSSR – Wojenno-Wozdusznyje Siły SSSR, ros.: ВВС СССР – Военно-Воздушные Силы СССР) obowiązywały ścisłe limity stanu liczbowego posiadanych samolotów bojowych, jednakże ograniczenia te nie dotyczyły lotnictwa morskiego. Luka ta została wykorzystana do podporządkowania znacznej ilości samolotów WWS SSSR strukturom lotnictwa WMF SSSR. Niejednokrotnie proces ten objął całe pułki i dywizje lotnicze, co było szczególnie widoczne m.in. właśnie w Odeskim Okręgu Wojskowym.

Z 76 samolotów Su-25 znajdujących się w jednostkach bojowych tylko 34 (w tym 6 Su-25UB) podporządkowanych było pojedynczemu samodzielnemu pułkowi lotnictwa szturmowego przejętemu przez Ukrainę ze struktur WWS SSSR – 452. oszap (okremyj szturmowyj awiacijnyj połk, ukr.: ошап – окремий штурмовий авіаційний полк), stacjonującemu w Czortkowie. Jednostkę sformowano w 1987 roku na lotnisku Aleksandria (ukr.: Олександрія) – obecnie jedynej czynnej bazie śmigłowców dla jedynej jednostki tego typu podporządkowanej NGU, jednakże ze względu na to, że pas startowy wymagał remontu (konieczne było jego wydłużenie), pułk tymczasowo operował z lotniska polowego w Błyzniukach (ukr.: Близнюки). Ostatecznie jednak żadnych prac w tym kierunku nie wykonano i do lutego 1989 r. jednostkę przebazowano do Czortkowa, znacznie bardziej nadającego się do operowania samolotów tego typu, zastępując jednocześnie stacjonujący tam dotąd 368. oszap, ktory został z kolei pod koniec 1988 roku przebazowany do bazy lotniczej Demmin (Tutow) w Niemczech Wschodnich. Na stanie pułku znalazły się nowiutkie maszyny, przekazane wprost od producenta – z zakładów lotniczych w Tbilisi oraz Ułan-Ude w latach 1987–1989, łatwo rozpoznawalne po charakterystycznym fabrycznie nadanym kamuflażu oraz emblemacie ”Gracza” namalowanym na obu burtach (wzorowany na godłach radzieckich samolotów szturmowych Su-25 aktywnie uczesniczących w wojnie w Afganistanie; w roku 1990 malunek był naniesiony na większości maszyn przynależących do pułku). W 1992 r. pułk został przejęty przez nowo utworzone Siły Powietrzne Ukraińskich Sił Zbrojnych (WPS – Wijskowo-Powitrjani Syły, ukr.: ВПС – Військово-Повітряні Сили). Była to jedna z pierwszych jednostek, na której maszynach zastosowano nieoficjalne wówczas ukraińskie znaki rozpoznawcze w formie żółtego trójzęba w niebieskim kole, jdenakże zdecydowana większość personelu (70%) odmówiła złożenia przysięgi wojskowej na wierność Ukrainie i wkrótce wyjechała do innych republik byłego ZSRR. Ich miejsce zajęli piloci ukraińskiego pochodzenia, którzy przybyli do pułku z innych jednostek WWS spoza Ukrainy. Wkrótce dał o sobie znać brak wykwalifikowanego personelu latającego zaznajomionego z samolotem Su-25, jak również brak paliwa niezbędnego do zorganizowania lotów w ramach koniecznego przekwalifikowania nowo przybyłych pilotów na nowy typ. W rezultacie w jednostce pozostało stosunkowo niewielu wyszkolonych pilotów, wskutek czego pułk wykonał zdecydowanie mniej lotów w porównaniu z drugą pozostałą na Ukrainie jednostką użytkującą samoloty Su-25. Tym niemniej pułk pozostał nadal aktywny, a w 2003 roku przekształcono go w 452. brygadę lotnictwa szturmowego (452. szawbr – szturmowa awiacijna brigada, ukr.: шавбр – штурмова авіаційна бригада). W tej formie jednostka funkcjonowała do listopada 2004 roku – została wówczas rozwiązana w ramach procesu przeformowania WPS w PS.

Do pozostałych jednostek eksploatujących samoloty Su-25 należały dwa pułki podporządkowane marynarce wojennej, bazujące na lotnisku w Nowofiodorowce (Saki) na Krymie – obecnie znajdującym się pod kontrolą Rosyjskiej Federacji. Były to odpowiednio 100. kwap (korabelnyj wynyszczuwalnyj awiacijnyj połk, ukr.: квап – корабельний винищувальний авіаційний полк, pol.: pułk pokładowego lotnictwa myśliwskiego) oraz 299. kszap (korabelnyj szturmowyj awiacijnyj połk, ukr.: кшап – корабельний штурмовий авіаційний полк, pol.: pułk pokładowego lotnictwa szturmowego) podporządkowany strukturom 1063. Centrum Zastosowania Bojowego Lotnictwa Pokładowego (1063. CBZKA – Centr Bojowogo Zastosuwannja Korabelnoji Aviaciji, ukr.: ЦБЗКА – Центр Бойового Застосування Корабельної Авіації) odpowiadającego za zarządzanie obiektami usytuowanego na lotnisku kompleksu NITKA – Naziemnego Badawczego i Treningowego Kompleksu Lotniczego (Nazemnyj Ispytatelnyj Trenirowocznyj Kompleks Awiacionnyj, ros.: НИТКА – Наземный Испытательный Тренировочный Комплекс Авиационный), wśród których znajdowała się m.in. słynna pełnoskalowa replika trampoliny startowej zbudowanej na lotniskowcu Admirał Kuzniecow.

Początkowo kontrolę nad 1063. CBZKA przejęły ukraińskie WPS, podporządkowując je Państwowemu Naukowo-Testowemu Centrum Lotniczemu tj. DANWC (Derżawnyj Awiacijnnyj Naukowo-Wyprobuwalnyj Centr, ukr.: ДАНВЦ – Державний Авіаційний Науково-Випробувальний Центр) z siedzibą w Teodozji. Wkrótce w listopadzie 1992 roku wszystkie Su-25: łącznie 34 maszyny jednomiejscowe, trzy Su-25UB oraz pięć Su-25UTG zostało włączone w struktury 299. kszap. Za wyjątkiem nowo przybyłych z zakładów w Ułan-Ude dwumiejscowych samolotów (jednego Su-25UB oraz pięciu Su-25UTG z 100. kwap) pozostałe samoloty pochodziły z rozwiązanego w 1989 r. 90. oszap – jednostki WWS stacjonującej na terenie Ukrainy w bazie lotniczej Arcyz. Jako że 90. oszap znalazł się wśród pierwszych radzieckich jednostek tego typu przezbrojonych na samoloty Su-25, większość maszyn pułku pochodziła ze stosunkowo wczesnych serii produkcyjnych i była weteranami radzieckiej interwencji w Afganistanie. Znaczna część maszyn została już poddana remontowi, w ramach którego otrzymała na malarni różne wzorce kamuflażu (włączywszy w to pojedynczą maszynę pomalowaną całkowicie na szaro). Na każdej z maszyn na obie burty naniesiono również flagę WMF SSSR.

Po krótkotrwałym okresie służby w strukturach WPS, w listopadzie 1993 roku, 1063. CBZKA wraz z podległymi jej jednostkami (w tym i 299. kszap) włączono w struktury Marynarki Wojennej Ukraińskich Sił Zbrojnych tj. WMS (Wijskowo-Morski Syły, ukr.: ВМС – Військово-Морські Сили), formując na ich bazie Dowództwo Lotnictwa Morskiego. W kwietniu 1994 roku 299. pułk pokładowego lotnictwa szturmowego (kszap) przemianowano na 299. samodzielny pułk lotnictwa szturmowego (oszap). W tym czasie samoloty pułku zaczęły otrzymywać pełny zakres znaków rozpoznawczych ukraińskiego lotnictwa morskiego z charakterystyczną kotwicą oraz flagami WMS po obu stronach, jednakże 10 czerwca 1996 roku jednostkę przeniesiono z powrotem do struktur WPS i wkrótce znaki te zostały z maszyn usunięte.

Pełna wersja artykułu w magazynie Lotnictwo 2/2016