Wojna zimowa na lądzie: 30 listopada 1939 r.–13 marca 1940 r.

MIROSŁAW WAWRZYŃSKI

Wojna zimowa była konsekwencją dążenia ZSRR do wykonania klauzul tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., w którym III Rzesza uznała za strefę wpływów ZSRR terytorium państw bałtyckich, Finlandii i połowę terytorium Polski. Po niemieckiej i sowieckiej agresji na Polskę, w zawartym w Moskwie 28 września 1939 r. układzie o granicach i przyjaźni III Rzesza i ZSRR dokonały wytyczenia granicy na terytorium Rzeczypospolitej i ostatecznego podziału stref wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. Bezzwłocznie po podpisaniu układu ZSRR zwrócił się do Litwy, Łotwy i Estonii z żądaniem zawarcia umów przewidujących wprowadzenie Armii Czerwonej na terytorium trzech państw bałtyckich i utworzenia na ich terytorium sowieckich baz wojskowych. Wobec przytłaczającej przewagi Armii Czerwonej kraje bałtyckie przyjęły te warunki, zawierając na przełomie września i października żądane układy. Analogiczne żądania rząd ZSRR wysunął wobec Finlandii.

12 października 1939 r. ZSRR wystąpił z ostatecznym żądaniem przesunięcia granicy fińsko-sowieckiej o 25 km na północny zachód od istniejącej linii granicznej – czyli cesji przez Finlandię swego terytorium wraz z fortyfikacjami Linii Mannerheima. Żądano także wydzierżawienia półwyspu Hanko dla ZSRR na 30 lat w celu utworzenia tam bazy dla sowieckiej marynarki. W zamian ,,zaoferowano” dwa razy większy obszar Karelii (słabo rozwiniętej i zaludnionej tajgi). ZSRR żądał również demontażu fortyfikacji Linii Mannerheima.

Rząd fiński, w przeciwieństwie do rządów krajów bałtyckich odmówił spełnienia sowieckiego ultimatum. 26 listopada artyleria Armii Czerwonej ostrzelała Mainilę – sowiecką wioskę, następnie rząd ZSRR ogłosił, że to artyleria fińska dokonała tego wrogiego aktu, w wyniku czego życie stracili żołnierze Armii Czerwonej. ZSRR domagał się od Finów przeprosin za incydent i odsunięcia oddziałów wojskowych od granicy 20–25 km na zachód (czyli opuszczenia fortyfikacji). Finowie zaprzeczyli, jakoby ponosili jakąkolwiek odpowiedzialność za wydarzenia w Mainili i całkowicie odrzucili żądania. Odmowa została potraktowana przez Stalina jako pretekst do wypowiedzenia paktu o nieagresji z Finlandią.

Finlandia była w tym czasie małym ludnościowo krajem i w 1939 r. liczyła 3,686 mln mieszkańców (10 mieszkańców na km2; dziś 5,432 mln ludzi) żyjących na obszarze 383 tys. km2. Obszar lądu przecinało 60 tys. jezior polodowcowych oraz dominowały lasy – 72% powierzchni. Pól uprawnych było 8,0%. Olbrzymia większość Finów żyła na wsi, a w miastach mieszkało 20% ludności. Sieć komunikacyjna liczyła 20 700 km dróg kołowych oraz 3600 km linii kolejowych. Centrum gospodarcze leżało na południu, gdzie gęstość zaludnienia wynosiła około 50 mieszkańców na km2. Granica z ZSRR biegła wzdłuż linii o długości około 1350 km. Liczne obszary były prawie puste, na przykład w Laponii żyło 4 mieszkańców na km2. Państwo miało charakter rolniczy, żyło głównie z eksportu żywności i drewna oraz ich przetworów.

Stalin skrycie szykował się do ataku na Finlandię od marca 1939 r. W tym czasie zaczęto prowadzić morskie i lądowe ćwiczenia sztabowe, m.in. w kierunku na Viipuri (Wyborg) oraz Mikkeli (Sankt Michel). Przygotowania te nabrały przyspieszenia w połowie roku. W czerwcu– lipcu na posiedzeniu Głównej Rady Wojennej ZSRR omawiano plan ataku na Finlandię. Od połowy września rozpoczęła się wzdłuż granicy koncentracja wojsk Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. 14 września 1939 r. zgodnie z dyrektywą ludowego komisarza obrony Nr 16664 sformowano dwie armie – 8. z Nowogrodzkiej Grupy Armijnej oraz 7. – z wojsk Kalinińskiego Okręgu Wojskowego. Już 16 września zgodnie z rozkazem ludowego komisarza obrony Nr 0052 dowództwo 32. Korpus Strzeleckiego utworzyło Murmańską Grupę Armijną, która stała się wkrótce 14. Armią. Wojskom rozkazano rozwinąć się przy granicy z Finlandią do 1 października.

Według planów ataku na Finlandię Armia Czerwona szykowała się do natarcia na trzech kierunkach. Pierwszym był Przesmyk Karelski, tam chciano bezpośrednio przerwać się przez fińskie fortyfikacje obronne, nazwane podczas wojny linią Mannerheima. Atakowano w kierunku na Viipuri i na północ od jeziora Ładoga. Drugim – centralna Karelia, zwłaszcza miejsce, gdzie szerokość Finlandii była najmniejsza, rejon Suomussalmi-Raate. Chciano przeciąć Finlandię w pół i dojść do Zatoki Botnickiej, do miasta Oulu. Dzięki temu odcinano Finów od ważnego połączenia kolejowego ze Szwecją oraz zmuszano ich do walki na dwóch frontach. Trzecim – daleka północ – Laponia. Rosjanie chcieli zająć fiński port Petsamo i zapobiec wysadzeniu desantu przez zachodnich sojuszników oraz ich przeciwdziałaniu od strony Morza Barentsa.

Strategicznym kierunkiem było Viipuri – rejon między jeziorem Vuoksi i wybrzeżem Zatoki Fińskiej. Na tym odcinku, po udanym przełamaniu pozycji obronnych (lub ich obejściu od północy), Rosjanie mogli toczyć walki w dogodnym dla siebie miejscu, bez większych zbiorników wodnych i stałych umocnień. Na tym terenie mogli maksymalnie wykorzystać przewagę ilości wojsk oraz ich nasycenie techniką. Po przełamaniu fortyfikacji planowano zająć Helsinki, aby w ten sposób ostatecznie zakończyć walki. Równolegle zakładano, że działania podejmą okręty Floty Bałtyckiej i będzie możliwe uzyskanie dostępu do granicy z Norwegią oraz opanowanie terenów w Arktyce. Dzięki temu uważano, że uda się potem zająć Norwegię, a zwłaszcza obszary, które dawały Niemcom rudę żelaza.


WOJSKA INWAZYJNE
Do agresji Armia Czerwona zgromadziła 425 640 żołnierzy. Rosjanie mieli 21 dywizji strzelców, które wspierało 2876 dział i moździerzy, 2289 czołgów i samochodów pancernych oraz 2318 samolotów. W trakcie wojny siły te były dalej wzmacniane. O ile 1 stycznia 1940 r. Rosjanie mieli 550 757 czerwonoarmistów, to w końcu lutego było ich już 998 100. Utworzono dwie nowe armie – 13. i 15. Żołnierzy wspierało pod koniec walk ponad 3000 pojazdów pancernych (w tym czołgi ciężkie) oraz ponad 3500 samolotów.

Bardzo silna była Flota Bałtycka, która miała nowe bazy na Łotwie i w Estonii. 15 października 1939 r. liczyła 61 103 marynarzy, z których 15 517 służyło na okrętach nawodnych i podwodnych, 7690 w lotnictwie morskim, a 4563 ludzi było w jednostkach brzegowych. Do 1 lutego 1940 r. stan osobowy Floty Bałtyckiej wzrósł do 62 996 ludzi. Dysponowała ona m.in. 2 pancernikami, 3 krążownikami, 17 niszczycielami i wieloma innymi jednostkami bojowymi i pomocniczymi oraz silnym lotnictwem. Do tego dochodziła Flota Północna dysponująca 7 niszczycielami i 15 innymi okrętami.

Strategicznym kierunkiem był Przesmyk Karelski, gdzie skupiono większość sił, które miały przebić się przez fortyfikacje wroga. Ustawiono tam najsilniejszą armię, która dysponowała: 10 dywizjami strzelców, 1 korpusem i 4 brygadami pancernymi, 10 samodzielnymi batalionami czołgów oraz jednostkami wsparcia. W dyspozycji 7. Armii były: 50. Korpus Strzelców (90. i 142. Dywizje Strzelców oraz 35. Brygada Pancerna); 19. KS (24., 44. i 70. DS oraz 40. BPanc); 10. Korpus Pancerny (1. i 13. Brygady Czołgów Lekkich, 15. Brygada Strzelców), 49., 123., 138. i 150. DS oraz 20. i 39. BPanc. Skupiono tutaj m.in. 1569 czołgów oraz 251 samochodów pancernych. Wojskami dowodził komandarm 2 rangi N. Jakowlew, od 9 grudnia zaś do końca wojny K. Miereckow. Nacierający dostali 12–15 dni, aby przełamać obronę Finów i wyjść na linię Viipuri-Keksholm oraz połączyć się z jednostkami 8. Armii uderzającymi z kierunku Pietrazawodzka i dalej nacierać na Helsinki. W końcu grudnia 1939 r., w celu lepszej kontroli operacyjnej wydzielono z 7. Armii część jednostek formując 13. Armię (25 grudnia). Następnie w celu lepszej koordynacji działań dwóch armii, na bazie Leningradzkiego Okręgu Wojskowego, 7 stycznia 1940 r. utworzono Front Północno-Zachodni, który w końcu lutego przemianowano na Front Leningradzki.

Odcinek frontu po stronie Armii Czerwonej miał szerokość około 100 km. Finowie mieli tutaj, tak często opisywaną przez Rosjan, umocnioną bunkrami betonowymi, fortyfikacjami ziemnymi i stanowiskami polowymi, linię Mannerheima. Fińska pozycja obronna rozciągała się na długości 135 km i miała głębokość 90 km. Wzniesiono na niej 170–200 różnych, betonowych punktów obronnych, blokujących główne drogi i podejścia. Pozycje te obsadziły dywizje piechoty z II i III Korpusu Armijnego (Armia Przesmyku Karelskiego – sześć dywizji piechoty) oraz wojska osłonowe dowodzone przez gen. Hugo Victora Őstermanna. Z początkiem grudnia 1939 r. z wojsk osłonowych utworzono 1. Dywizję Piechoty.

Na północ od Jeziora Ładoga znajdowała się 8. Armii komdiwa I. Chabarowa. Składała się ona z: 56. KS (18., 56., i 168. DS), 1. KS (139. i 155. DS), 75. DS oraz 34. BPanc. Wojska obsadzały rejon pietrozawodzki o długości 350 km frontu i szerokości 120 km. Miały one osiągnąć rubież Tomijarvi i Sortajarvi, aby następnie wyjść na tyły wojsk fińskich na Przesmyku Karelskim i dalej uderzać na Helsinki. Ich przeciwnikiem był tutaj IV Korpus Armijny gen. J. Hejskenena. Dla ułatwienia dowodzenia wojskami 10 stycznia 1940 r. wydzielono z 8. Armii południową grupę wojsk, która 12 lutego stała się 15. Armią, dowodzoną przez komandarma 2 rangi M. Kowalowa, a od 25 lutego dowodził nią komandarm 2 rangi Kurgjumow. W skład nowej armii weszły: 18. i 168. DS, 34. BPanc oraz nowo dosłane na front: 1., 37., 60. i 72. DS, 25. Brygada Kawalerii Zmechanizowanej oraz trzy brygady powietrzno- desantowe.

Dalej na północ znajdowała się 9. Armia dowodzona przez komkora M. Duchanowa, a od 22 grudnia przez komkora W. Czujkowa. Dysponowała ona: 47. KS (122. i 163. DS), Samodzielnym Korpusem Strzelców (273. pułk górski z 104. Górskiej Dywizji Strzelców i 54. GDS) oraz 44. DS (weszła do boju po 20 grudnia). Obsadzała ona uchtyński rejon bojowy (północną i środkową Karelię). Front ten ciągnął się w pasie 500 km i miał szerokość 70 km. Zadaniem tych wojsk było uderzenie na Oulu i natarcie w kierunku granicy ze Szwecją, aby odciąć Północną Finlandię. 9. Armię wspierał początkowo tylko 177. samodzielny batalion czołgów (17 czołgów lekkich T-37 i 2 samochody pancerne), ale między 5 a 27 grudnia wzmocniono ją sześcioma samodzielnymi batalionami czołgów oraz batalionem rozpoznawczym.

Najmniej liczna była 14. Armii (dowódca – komkor W. A. Frołow) w składzie 104. GDS bez jednego pułku oraz 52. DS, którą rozwinięto w rejonie Murmańska na odcinku, który ciągał się na długości 350 km i miał szerokość 100–150 km. Armia miał jeszcze trzy bataliony czołgów i dwa bataliony rozpoznawcze. Zadaniem wojsk było zdobycie portu arktycznego Petsamo i stolicy Laponii – Rovaniemi (jedyne ważniejsze centrum komunikacyjne na dalekiej północny). Wojska lądowe na tym odcinku wspierała Flota Północna dowodzona przez kombriga A. A. Kuzniecowa.

Armie sowieckie dysponowały także lotnictwem. Szerzej na ten temat można przeczytać w artykule „Wojna zimowa w powietrzu: 30 listopada 1939–13 marca 1940 r.” zamieszczonym w „Technika Wojskowa – Historia” 1/2014.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 1/2015