Wojna zimowa w powietrzu

Mirosław Wawrzyński

Wojna zimowa w powietrzu:

30 listopada 1939 r. - 13 marca 1940 r.

We wrześniu 1939 r. – jednocześnie z agresją na Polskę – ZSRR rozpoczął wzmacnianie swoich wojsk na granicy z Finlandią. W myśl tajnego protokołu dodatkowego do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. zażądał od krajów nadbałtyckich zmiany w stosunkach politycznych. W związku z tym na przełomie września i października Estonia, Łotwa i Litwa zawarły z ZSRR układy o „przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy”. Zezwoliły mu one też na urządzenie na swoich terytoriach baz wojskowych (zwłaszcza lotniczych i morskich). Następnie przyszła kolej na Finlandię.

Ludowy komisarz spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow zatelefonował do ambasadora fińskiego w Moskwie Aarno Yrjö-Koskinena 5 października 1939 r., informując że rząd sowiecki pragnie omówić z rządem Finlandii „niektóre kwestie polityczne”. Jednocześnie zażądał, aby delegacja fińska stawiła się jak najszybciej na Kremlu. Stalin chciał, aby Finowie oddali mu tereny o powierzchni 2761 km2. Na Przesmyku Karelskim mieli przesunąć granicę na zachód, cofając ją o 20-25 km na rubież Lippola-Koivisto i oddalając od Leningradu. Wzdłuż nowych granic żadna ze stron nie miała wznosić umocnień, a istniejące miały zostać zdemontowane. Finowie mieli udostępnić bazę morską na półwyspie Hanko (na okres 30 lat), kotwicowisko w zatoce Palpohaja i dorzucić pięć wysp, z kotwicowiskiem w Zatoce Fińskiej. W zamian „hojnie” oferował bezludne i trudnodostępne obszary leżące na północy, w rejonie miejscowości Repola w Kareli, o powierzchni 5567 km2.

Finlandia była małym ludnościowo krajem i w tym czasie liczyła 3,686 mln mieszkańców (10 mieszkańców/km2; dziś 5,432 mln ludzi) żyjących na sporym terytorium 383 000 km2. Dla porównania dawna II RP miała 35,2 mln żyjących na 388 000 km2 kraju (88 mieszkańców/km2). Państwo rozciągało się południkowo na 1200 km i równoleżnikowo na 600 km, a w tzw. tali, najwęższym miejscu, jego szerokość wynosiła 200 km. Na jego obszarze było 60 000 jezior polodowcowych oraz dominowały tereny zalesione – 72% lasów. Pól uprawnych było 8,0%. Finowie żyli na obszarze ponad dwukrotnie większym niż miały w sumie trzy państwa nadbałtyckie. Przy czym olbrzymia większość żyła na wsi. W miastach mieszkało 20% populacji (Polska – 70 % na wsi i 30 % w miastach). Sieć komunikacyjna liczyła 20 700 km dróg kołowych i 3600 km linii kolejowych. Centrum gospodarcze kraju leżało na południu, gdzie gęstość zaludnienia wynosiła 50 mieszkańców/km2. Granica z ZSRR biegła wzdłuż 1300 kilometrowej linii. Znaczne obszary były prawie puste, na przykład w Laponii żyło czterech mieszkańców na kilometr kwadratowy. Państwo miało charakter rolniczy, głównie utrzymywało się z eksportu żywności i produkcji drewna oraz jego przetworów.

14 września 1939 r. zgodnie z dyrektywą Ludowego Komisariatu Obrony (LKO) nr 16664 sformowano dwie armie – 8. z Nowogrodzkiej Grupy Armijnej oraz 7. – z wojsk Kalinińskiego Okręgu Wojskowego. Już dwa dni później, zgodnie z rozkazem LKO numer 0052 dowództwo 32. Korpus Strzeleckiego utworzyło Murmańską Grupę Armijną, która wkrótce przekształciła się w 14. Armię. Wojskom nakazano rozwinąć się nad granicą z Finlandią do 1 października.

Lotnictwo Leningradzkiego Okręgu Wojskowego

Działania sił lądowych wspierało silne zgrupowanie lotnictwa sowieckiego. 1 listopada 1939 r. na stanie Leningradzkiego Okręgu Wojskowego (OW) było 1412 samolotów bojowych, w tym 805 myśliwców. Nie był to pod względem ilości samolotów najsilniejszy okręg, ustępował m.in. Białoruskiemu i Kijowskiemu Specjalnemu Okręgowi Wojskowemu (SOW) i to one w znacznym stopniu zasilały nowym personelem latającym, samolotami i jednostkami okręg leningradzki. Zgodnie z planem rozgromienia sił lądowych i morskich Finlandii, który dowódca okręgu przedstawił ludowemu komisarzowi obrony 29 października 1939 r. Wojenno-Wozdusznyje Siły Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej (WWS RKKA) miały użyć w tej operacji 1581 samolotów, nie licząc lotnictwa marynarki wojennej. Wkrótce wielkość ta poważnie wzrosła.

Na początku 1938 r. dokonano w strukturach WWS RKKA głębokich przemianach, co było wynikiem doświadczeń, które Rosjanie zgromadzili w pierwszym okresie wojny domowej w Hiszpanii. Zaczęto formować pułki lotnicze z eskadrami w oparciu o dawne brygady i oddziały lotnicze. W przypadku lotnictwa myśliwskiego formowano pułki, które zgodnie z etatem miały cztery eskadry po 15 samolotów oraz klucz dowództwa z trzema kolejnymi maszynami. Pułk posiadał 63 samoloty myśliwskie, nie licząc łącznikowych i szkolnych. Rosjanie nie trzymali się sztywno norm, w jednostkach bardzo często było więcej pilotów i samolotów niż zapisano w normach. Na przykład latem 1939 r. w 44. IAP (myśliwskim pułku lotniczym) było 83 pilotów zamiast 62. Pułki bombowe miały w swojej strukturze 5 eskadr po 12 samolotów oraz klucz dowództwa, także z trzema kolejnymi maszynami.

W Leningradzkim OW pojawiły się dwie nowe myśliwskie brygady lotnicze. 54. IAB odpowiadała za obronę powietrzną Leningradu i miała trzy pułki: 19., 26. i 44. IAP. Na początku wojny zimowej dysponowała 265 samolotami bojowymi, m.in. 128 I-16 typ 5, 28 I-16 typ 17 oraz 17 I-16 typ 18. Ze 183 samolotów myśliwskich I-16 tylko 10 było niesprawnych, pozostałe myśliwce to I-15 bis oraz I-153. Brygada podlegała dowódcy lotnictwa Leningradzkiego OW oraz dowódcy 2. Korpusu Obrony Powietrznej (PWO). Jej dwa pułki brały udział w „pochodzie na Polskę”: 19. i 26 IAP, wchodząc w skład Fontu Ukraińskiego. Część pilotów walczyła wcześniej w Mongolii nad Chałchyn-Goł. Mieli za sobą praktyczne wojenne doświadczenie. Piloci z 26. IAP wykonali nad Polską około 400 lotów bojowych.

W przypadku 59. IAB, to również spora jej część kadry miała doświadczenia wojenne zdobyte podczas najazdu na Polskę, czy w trakcie innych „specjalnych delegacji”. We wrześniu 1939 r. jej pułki trafiły do składu Frontu Ukraińskiego, na lotnisko Skoromochy (59. IAB – sztab w Proskurowie oraz 12., 28., 25. IAP). Piloci brygady wykonali 1820 lotów bojowych nad Polską, a największy nalot mieli lotnicy 25. IAP (około 1000 godzin).

23 września 1939 r. jednostki 59. IAB przeleciały do Polski, na węzeł lotnisk koło Dorochowa. „Polska wyprawa” zakończyła się dla lotników 59. IAB 5 października, kiedy sztab brygady z 25. IAP powrócili do Puszkino w Leningradzkim OW. 16 października przybył z Odessy 7. IAP i tego samego dnia do brygady włączono 68. IAP. W tym składzie 59. IAB miała wziąć udział w ataku na Finlandię. W październiku, bezpośrednio po popisaniu umowy sowiecko-estońskiej 25. i 38. IAP dostały rozkaz, aby przygotować się do przebazowania na lotniska tego kraju. Faktycznie do Estonii miała się udać tylko 1. i 4. eskadra z 38. IAP, tzw. grupa Ledeniewa, oraz 25. IAP. Do pełnego etatu pozostałą część 38. IAP miano uzupełnić kadrą z 49. IAP z 14. AB (brygady lotniczej). Ze względu na zły stan lotnisk w Estonii przebazowanie to czasowo wstrzymano. Pozostałą część 38. IAP (2. i 3. eskadra) dowodzoną przez mjr. Susjakowa potem uzupełniono do pełnego etatu czterech eskadr przekazując jej zamiast myśliwców I-15 bis nowe I-153. W tej sytuacji na początku wojny z Finami w składzie 59. IAB znalazł się jeszcze czwarty pułk 38. IAP, który miał realną siłę bojową równą półtora pułku (sześć eskadr). Ostatecznie dopiero 18 grudnia 1939 r. personel latający 38. IAP (grupa Ledeniewa, tyko dwie eskadry na I-153) przybył do Estonii wchodząc w skład Specjalnej Brygady Lotniczej (OAB), sformowanej 15 grudnia (od lutego 1940 r. stała się ona Specjalną Grupą Lotniczą – OAG). Stamtąd piloci pułku brali udział w licznych nalotach na południową i południowo wschodnią Finlandię do końca wojny, a 25. IAP walczył na Przesmyku Karelskim.

Pozostałe pułki 59. IAB rozpoczęły przebazowanie na wysunięte lotniska polowe kolo granicy z Finlandią między 25 października a 15 listopada, kiedy eskadry z 7. IAP opuściły Puszkino i wylądowały w Lewaszowo i Kasimowo na Przesmyku Karelskim. W przypadku eskadr 25. IAP stało się to dopiero między 22 a 24 listopada, kiedy z Puszkina przerzucono je na lotniska Komendanckij, Gorskaja i Lewaszowo.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia 1/2014