Wyspy Owcze. – archipelag na obrzeżach historii

Krzysztof Kubiak

Marcin Michalski i Maciej Wasielewski rozpoczynają swą znakomitą reporterską etiudę zatytułowaną „Opowieści z Wysp Owczych” opisem przygody młodej Farerki (mieszkańcy wysp zwą się bowiem Farerami bądź Farerczykami), która w Madrycie musi zwrócić się o pomoc do miejscowej policji. Funkcjonariusze nie tylko nie chcą jej uwierzyć, że w przestrzeni europejskiej istnieje takie terytorium, ale nie potrafią go również zlokalizować na mapie posiadanej w komisariacie.

Sądzić można, że epizod taki mógłby rozegrać się również w Polsce, a to jest już wystarczający powód, by temu północnemu archipelagowi poświęcić kilka zdań.

Wyspy Owcze, to górzysty archipelag pochodzenia wulkanicznego położony na Północnym Atlantyku (Morzu Norweskim) między Szetlandami, Norwegią i Islandią. Od najbliższego lądu, czyli szkockich Szetlandów dzieli wyspy Owcze 285 km, od Orkadów 300 km, od szkockiego Mainlandu 320 km, od Islandii 600, a od Norwegii 800 km.

Tworzy go 18 większych wysp (z których 17 jest zamieszkanych) oraz kilkadziesiąt skał i szkierów. Długość Wysp Owczych (na osi północ – południe) to 113 km, szerokość 75 km. Całkowita powierzchnia to 1339 km2. Linia brzegowa jest rozbudowana (liczne zatoki i fiordy o stromych skalistych brzegach) – jej długość wynosi 1117 km. Nadmienić można, że żaden skrawek farerskiego lądu nie jest położony od brzegu morskiego dalej niż 5 km. Największe z wysp wchodzących w skład archipelagu to Strømø (Streymoy – 373 km2) i Østerø (Eysturoy – 286 km2). Wyspy są górzyste, najwyższy szczyt, Slættaratindur, pnie się na wysokość 882 m n.p.m. Z około 340 szczytów, dziesięć osiąga wysokość ponad 800 m n.p.m. W wyniku tego, średnia wysokość masywu lądowego Wysp Owczych to 300 m n.p.m.

Klimat archipelagu określany jest jako umiarkowany chłodny w odmianie morskiej. Na jego szczególny charakter, na swój sposób unikatowy, wpływają takie czynniki, jak ciepły Prąd Norweski (odgałęzienie – sięgające Lofotów – Prądu Zatokowego) mieszający się z zimnymi wodami napływającymi z rejonu Granlandii – fakt że wyspy leżą „na szlaku” rozległych atlantyckich układów niżowych kształtujących się nad Islandią oraz relatywnie niewielkie rozmiary archipelagu. Skutkuje to niewielką roczną amplitudą temperatur – średnie temperatury dla zimy to około 3oC, zaś dla lata 11oC (wspomnieć trzeba, że anomalie częściej występują latem, odnotowano nawet temperaturę 22oC, podczas gdy najniższa nie przekroczyła -3,5oC). Wody wokół wysp nie zamarzają, a śnieg, choć niekiedy się pojawia, ma nader krótki żywot. Elementem, który uderza przybywającego na Wyspy Owcze jest bardzo wysoki poziom wilgotności, co przybiera zarówno formę regularnego oparu, jak i bardzo gęstych mgieł – dość powiedzieć, że średnia roczna dobowa liczba godzin ze słońcem wynosi cztery, a więc mniej niż na Islandii. Kolejny powód do zaskoczenia, to dynamika zmian pogody – niemal wszystkie pory roku można zaobserwować w ciągu kilku kwadransów. Wymienione wcześniej czynniki klimatyczne odpowiadają również za to, że wody wokół archipelagu należą do nader burzliwych. Z czym można zatem klimat farerski porównać – z ustawiczną polską wiosną, od tej bardzo wczesnej z przełomu lutego i marca, do tej zbliżającej się ku letniemu przesileniu.

Położenie w bliskości Koła Podbiegunowego skutkuje zróżnicowaniem długości dnia i nocy w zależności od pory roku. W czasie przesilenia letniego dzień trwa około 20 godzin, a następnie nadchodzi tak zwana „biała noc”. Zimą, najkrótsze dni trwają około 5 godzin.

Z militarnego punktu widzenia ważnym jest, że Wyspy Owcze są obszarem naturalnie bezdrzewnym (niewielka ilość drzew rosnących w starannie wybranych miejscach, to rezultat działalności człowieka). Sprawił to chłodny i wietrzny klimat, połączony z intensywnym wypasem owiec i kóz.

Stolicą archipelagu i jego centrum administracyjnym jest Tórshavn (obecnie zamieszkuje tam około 20 tys. z 48 tys. Farerczyków). Inne większe miejscowości to: Klaksvíkar (4800 mieszkańców), Runavíkar (3700), Eystur (2000), Vága (2000), Tvøroyrar (1700), Sunda (1600), Fuglafjarðar (1500), Nes (1200), Vágs (1300), Sørvágs (1000). Większość mieszkańców to luteranie, należący do narodowego kościoła duńskiego.

Dysputy dotyczące tego, kiedy w istocie Wyspy Owcze znalazły się na geograficznym horyzoncie naszych przodków nie zostały jak dotąd jednoznacznie rozstrzygnięte. Zwolennicy jednej ze szkół twierdzą, że miało to miejsce w VI lub VII wieku za sprawą irlandzkich mnichów, ale pogląd ten jest często kwestionowany. W IX wieku wyspy zostały zajęte przez nordyjskich emigrantów z Norwegii, Irlandii lub Islandii (i to raczej nie przez wikingów, jeżeli termin ten będziemy interpretować zgodnie z jego pierwotnym znaczeniem, określającym nie przynależność etniczną, a prowadzoną aktywność), a chłopów (opowiada o tym anonimowa Saga o Farerczykach –Færeyinga saga) poszukujących nowych obszarów nadających się do hodowli i uprawy. Wydaje się, że Wyspy Owcze stały się dla skandynawskich żeglarzy punktem etapowym w drodze na Islandię. Według sag, pierwszy nordyjski osadnik, zwany Grimurem Kambanem, przybył nie z kontynentu, ale właśnie z Irlandii.

Z roku 1000 pochodzą pierwsze wzmianki o sukcesach chrystianizacji wysp prowadzonej przez Sigmundura Brestissona (96-1005), a z roku 1035 o rozciągnięciu na nie władzy królów Norwegii (co zdaniem większości historyków było jedynie formalnym potwierdzeniem stanu istniejącego wcześniej). Gospodarczo wyspy znajdowały się wówczas pod przemożnym wpływem Hanzy. Podjęte przez króla Norwegii Magnusa VI Prawodawcę (1238-1280, na tronie 1263-1280) próby narzucenia hanzeatom obowiązku prowadzenia całej wymiany z Wyspami Owczymi przez port w Bergen (co oznaczałoby de facto objęcie handlu monarszym monopolem) zakończyła się fiaskiem. Doprowadziło to do osłabienia więzi archipelagu z Norwegią. Najbardziej dramatycznym wydarzeniem tamtego czasu był jednak zapewne ludowy bunt przeciw lokalnemu biskupowi. Miał on miejsce około roku 1300, a wywołało go podniesienie podatków, z których zamierzano sfinansować budowę nowej katedry.

 W roku 1380 zawarta została unia norwesko-duńska (w 1397 roku dołączyła do niej Szwecja, co zapoczątkowało funkcjonowanie tak zwanej Unii Kalmarskiej), ale wyspy nadal uważane były za domenę korony norweskiej. Lokalne instytucje, wywodzące się jeszcze z wikińskiej tradycji były jednak stopniowo znoszone, gdyż Duńczycy uważali je za anachronizmy zagrażające ich pozycji. Po zerwaniu unii przez Szwecję w roku 1523, Norwegia (a wraz z nią Islandia, Grenlandia i Wyspy Owcze) pozostały w związku realnym z Danią. W 1535 roku zadłużona korona duńska wydzierżawiła prawo poboru ceł i podatków na wyspach hamburskiemu kupcowi Thomasowi Köppernowi, co oznaczało faktyczne wprowadzenie monopolu handlowego. Wcześniej król Chrystian III (1503‑1559, na tronie 1534-1559) złożył podobną propozycję angielskiemu monarsze Henrykowi VII, ale spotkała się ona z odmową. Gdyby Henryk zdecydował się ją jednak przyjąć, nie można wykluczyć, że obecne Wyspy Owcze, podobnie jak również skolonizowane przez wikingów Orkady i Szetlandy, wchodziłyby w skład Wielkiej Brytanii.

Pełna wersja artykułu w magazynie MSiO 9-10/2016