Zastosowanie bojowe średnich dział samobieżnych ZSRR w latach 1943–1945

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński

Zastosowanie bojowe

średnich dział samobieżnych ZSRR

w latach 1943–1945

Armia Czerwona użyła dział samobieżnych na dużą skalę dopiero w drugiej połowie wojny, począwszy od wiosny 1943 r. Od tej pory artyleria samobieżna torowała drogę natarcia piechoty i wojsk pancernych, niszcząc umocnienia polowe, wykryte punkty ogniowe i pancerne pojazdy przeciwnika, wzmacniając siłę ognia nie tylko piechoty, ale także wojsk pancernych. Średnie działa samobieżne nie zastępowały czołgów, nie miały bowiem obrotowej wieży umożliwiającej zwalczanie wykrytych celów z dowolnej strony. Głównym atutem czołgów był manewr, przy dużej zdolności do samoobrony przed napotkanym przeciwnikiem. Działa samobieżne to przede wszystkim ogień, silne wzmocnienie dla czołgów tam, gdzie był on potrzebny, gdy silniejszy wróg stanął na ich drodze.

Pierwsze dwa pułki dział samobieżnych sformowano w grudniu 1942 r., jeszcze w trakcie trwania wielkiej bitwy stalingradzkiej. Były to 1433. i 1434. Pułk Artylerii Samobieżnej. Oba sformowano w rejonie Moskwy według etatu 08/158, w składzie 25 dział samobieżnych i 307 ludzi. Każdy z pułków miał po sześć baterii ogniowych, z czego cztery baterie dział SU-76 i dwie baterie dział SU-122, po cztery działa w każdej baterii (dwa plutony po dwa wozy). Ponadto był pluton dowodzenia (jeden SU-76), pluton amunicyjny, pluton transportowy, pluton gospodarczy, polowa baza remontowa i punkt medyczny. Łącznie w pułku było więc 17 dział SU-76 i 8 dział SU-122. Zgodnie z decyzją Ludowego Komisarza Obrony planowano sformowanie trzydziestu takich pułków, przeznaczonych dla Odwodu Naczelnego Dowództwa. Miały być przydzielane poszczególnym armiom do wsparcia natarcia w trakcie przełamania. Początkowo jednak oba pułki nie dysponowały podstawowym sprzętem, pierwsze 25 SU-76 i pierwsze 25 SU-122 bowiem trafiło do Centrum Szkolenia Artylerii Samobieżnej w Swierdłowsku. W składzie centrum, występował 19. Szkolny Pułk Artylerii Samobieżnej, mający owe 50 dział w swoim składzie i aż 1632 osób – kursantów i kadry.

Już 10 stycznia 1943 r. zdecydowano, że nowe pułki artylerii samobieżnej będą przydzielane przede wszystkim do korpusów pancernych i zmechanizowanych, w celu wzmocnienia ich siły uderzeniowej. Jednakże w styczniu 1943 r. trwały przygotowania do operacji „Iskra” – próby odblokowania oblężonego Leningradu i dwa pierwsze pułki, 1433. i 1434., zostały skierowane na Front Wołchowski. W lutym oba pułki zostały przydzielone 54. Armii.

1433. Pułk Artylerii Samobieżnej wszedł do działania już po oficjalnym zakończeniu operacji „Iskra”, w tzw. uderzeniu uzupełniającym, rozpoczętym 10 lutego 1943 r. Był to chrzest bojowy dział SU-122 (i SU-76). Jednostka wspierała natarcie na podmokłym, zalesionym terenie, walcząc w bardzo trudnych warunkach. Ogień do wykrytych celów można było prowadzić z odległości 400-700 m, a dobrze zamaskowane umocnienia polowe były widoczne z odległości dopiero 200-300 m i z takiej odległości do nich strzelano. Dowodzenie było bardzo trudne i 3 celi zniszczonych przez SU-122 było samodzielnie wykrytych i ostrzelanych przez załogi, a tylko 1 wskazali dowódcy baterii. Mimo, że działa samobieżne posuwały się zaraz za czołgami, to jednak współdziałanie między nimi było złe, dowódcy pododdziałów pancernych nie wskazali pododdziałom dział samobieżnych żadnych celów do zwalczania, praktycznie czołgi, działa samobieżne i piechota toczyły oddzielny bój. 1434. Pułk Artylerii Samobieżnej wszedł do działania dopiero 19 marca 1943 r., w podobnym rejonie, wspierając natarcie 50. Pułku Czołgów Ciężkich Gwardii, wyposażonego w czołgi Churchill. W dodatku piechota z 1. Gwardyjskiej Brygady Strzeleckiej nie wyruszyła do natarcia, jej dowódcy bowiem nie było na miejscu, a zapas amunicji w pułku artylerii samobieżnej był niewielki. Kiedy działa zaczęły grzęznąć w błocie, natarcie utknęło całkowicie. Już wtedy zwrócono uwagę, że używanie dwóch typów dział w stosunkowo niewielkim oddziale sprawia duże trudności logistyczne, zarówno pod kątem napraw pojazdów, jak i zaopatrzenia w amunicję. Ponadto nie można było właściwie koncentrować ognia, działa bowiem miały różną balistykę i dowódcy baterii musieli indywidualnie wyliczać nastawy ogniowe, w przypadku strzelania ogniem pośrednim. W istocie jednak działa najczęściej prowadziły ogień bezpośredni, na wprost. Stało się wówczas jasne, że w tej sytuacji były potrzebne raczej armaty, a nie haubice. Dlatego właśnie SU-122 zostały tak szybko wyparte przez SU-85.

W styczniu i w lutym 1943 r. formowano kolejne pułki. Najpierw powstały 1435. i 1437. Pułki Artylerii Samobieżnej, które skierowano do Frontu Zachodniego, gdzie weszły w skład (odpowiednio) 10. Armii i 16. Armii. 1435. pas wyposażono w działa samobieżne SG-122 (na podwoziu czołgu PzKpfw III), zamiast SU-122. Kolejny, 1439. Pułk Artylerii Samobieżnej skierowano na Front Wołchowski. Zaraz później sformowano 1436. i 1438. Pułk Artylerii Samobieżnej. Wszystkie te oddziały według zmienionego nieco etatu 08/191. Chodziło o to, że produkcja dział SU-76 rozwijała się wolniej niż przewidywano, wobec czego w nowych pułkach było pięć baterii – dwie na SU-76 (8 dział) i trzy na SU-122 (12 dział), a w plutonie dowodzenia zamiast działa samobieżnego był czołg T-34. W lutym powstały: 1440., 1441., 1442., 1443., 1444., 1445. Pułki Artylerii Samobieżnej, a w marcu kolejne: 1446., 1447., 1448., 1449. i 1450. Na początku kwietnia kontynuowano formowanie pułków w takiej strukturze: 1451., 1452., 1453., 1454., 1455., 1456., 1457., 1458. (rozformowany w lipcu i ponownie sformowany w sierpniu 1943 r. na SU-152) i 1459. (przemianowany w lipcu 1943 r. na 1816. Lekki Pułk Artylerii Samobieżnej z SU-76 i sformowany ponownie pod tym samym numerem 1459. w sierpniu 1943 r. na SU-122). Łącznie powstało więc 27 mieszanych pułków artylerii samobieżnej (SU-76 i SU-122), z planowanych 30.

24 kwietnia 1943 r. artyleria samobieżna została wycofana z podległości Głównego Zarządu Artylerii i podporządkowana Głównemu Zarządowi Wojsk Pancernych. Tutaj ponownie zmieniono etat – postanowiono formować pułki artylerii samobieżnej z jednym typem działa samobieżnego. SU-122 zaczęły trafiać do pułków formowanych według etatu 10/453. Elementy tyłowe pozostały bez zmian, ale pułk miał teraz cztery baterie ogniowe – łącznie 16 SU-122. W plutonie dowodzenia był czołg T-34 i samochód pancerny BA-64. W połowie 1943 r. do tego etatu wprowadzono poprawkę – w baterii było po pięć dział SU-122 – razem 20 w pułku. Sformowany pod koniec kwietnia 1461. Pułk Artylerii Samobieżnej miał SU-76, ale kolejny 1462., był już wyposażony w SU-122. Notabene numeracja 1433. do 1462. to owa pierwotnie planowana trzydziestka pułków, ale dwa z trzech ostatnich były już jednorodne, a pułk o numerze 1460. nigdy nie powstał. W maju i czerwcu trwało formowanie nowych pułków na SU-76, do wielu zaś dotychczasowych pułków mieszanych napływały SU-122 w miejsce SU-76, przekazywanych do nowo formowanych jednostek. Ostatecznie, do bitwy pod Kurskiem, w SU-122 wyposażono 28 pułków o numeracji od 1433. do 1462. (1460. nie powstał, a 1461. wyposażono w SU-76).

W lipcu 1943 r. zgodnie z pierwotnym planem utworzenia trzydziestu pułków na SU-122, sformowano jeszcze 1417. Pułk Artylerii Samobieżnej na SU-122. Włączono go w skład 12. Korpusu Pancernego 3. Armii Pancernej Gwardii. Pułk ten w składzie swojego korpusu wziął udział w operacji zaczepnej w drugiej fazie Bitwy Kurskiej i w końcu lipca został przemianowany na 292. Pułk Artylerii Samobieżnej Gwardii. Jednocześnie 12. Korpus Pancerny przemianowano na 6. Korpus Pancerny Gwardii. W listopadzie 1943 r. 292. pas Gwardii przezbrojono w SU-85 i włączono w skład 4. Korpusu Zmechanizowanego Gwardii. Równolegle z nim powstał ostatni, 1418. Pułk Artylerii Samobieżnej, także wyposażony w działa SU-122. W składzie 15. Korpusu Pancernego 3. Armii Pancernej Gwardii wziął udział w kontruderzeniu pod Kurskiem i już w końcu lipca został za zasługi bojowe przemianowany na 293. Pułk Artylerii Samobieżnej Gwardii. Były to dwa z trzech pułków gwardyjskich, wyposażonych w działa SU-122. Od końca lipca macierzysty 15. Korpus Pancerny pułku został również przemianowany na 7. Korpus Pancerny Gwardii, 293. pas Gwardii walczył w jego składzie do grudnia 1943 r., do czasu przezbrojenia w SU-85.

Trzydziestym pierwszym pułkiem SU-122 był formowany od czerwca 1943 r. 1621. Pułk Artylerii Samobieżnej, włączony w skład 30. Korpusu Pancernego, walczącego w składzie Frontu Briańskiego. Pod koniec lipca 1943 r. korpus wraz z macierzystą 4. Armią Pancerną nacierał wzdłuż drogi Orzeł-Briańsk. W październiku 1943 r. 30. Uralski KPanc został przemianowany na 10. Uralski KPanc Gwardii, a 1621. Pułk Artylerii Samobieżnej – na 356. Pułk Artylerii Samobieżnej Gwardii, stając się trzecim pułkiem gwardyjskim na SU-122. W końcu 1943 r. został przezbrojony w SU-85.

Pełna wersja artykułu w magazynie TW Historia Spec 4/2013