ZPS Gamrat

Andrzej Kiński

ZPS Gamrat

– od zapaści do najnowszych technologii

Zakład Produkcji Specjalnej Gamrat Sp. z o. o. z Jasła to jedna z najmniejszych, ale bynajmniej nie najmniej istotnych spółek skupionych w Polskim Holdingu Obronnym. Pozostaje nieco w cieniu, nie jest bowiem producentem istotniejszych wyrobów finalnych. W swojej ofercie ma jednak tak istotne komponenty jak: heterogeniczne i prochowe paliwa rakietowe, artyleryjskie i moździerzowe prochy nitroglicerynowe, a także specjalistyczne wyroby pirotechniczne. Gamrat dysponuje także unikalnym w skali polskiej zbrojeniówki zapleczem laboratoryjnym i badawczym.

To właśnie tu, od drugiej połowy lat 90. XX wieku, produkowane są zespoły napędowe pocisku rakietowego Grom, w tym paliwo do silnika marszowego, a obecnie także napęd do silnika pierwszego stopnia pocisku Błyskawica. Gamrat jest także partnerem kilku projektów badawczo-rozwojowych, których efektem będzie opanowanie przez krajowy przemysł produkcji nowoczesnych paliw rakietowych i małowrażliwych kruszących materiałów wybuchowych, których technologia wytwarzania była dotąd niedostępna dla polskiego przemysłu obronnego.

75 lat historii
Z formalnego punktu widzenia ZPS Gamrat Sp. z o. o. to jedna z najmłodszych firm zaliczanych do przemysłowego potencjału obronnego, w obecnej postaci powstał bowiem nieco ponad 10 lat temu, bo 31 grudnia 2002 r. Historia firmy faktycznie jest jednak znacznie dłuższa, sięga bowiem drugiej połowy lat 30. XX wieku i programu rozbudowy przemysłu zbrojeniowego II Rzeczypospolitej w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Za jedną z najpilniejszych inwestycji w ramach COP w dziale materiałów wybuchowych uznano budowę fabryki materiałów wybuchowych i półfabrykatów chemicznych. Na mocy decyzji z 27 października 1936 r. miała ona powstać w Krajowicach, położonych ok. 4 km od Jasła, jako Wytwórnia Prochu nr 5. Do prac budowlanych przystąpiono w lipcu 1937 r., a za ich realizację, uruchomienie i eksploatację zakładu odpowiedzialna była Państwowa Wytwórnia Prochów w Pionkach, stąd też w lipcu 1938 r. nazwę zakładów, mających być oddziałem filialnym PWP z Pionek, zmieniono na: Państwowa Wytwórnia Prochów Oddział
Krajowice. Przed wybuchem wojny nie udało się jednak nowej fabryki uruchomić, zainstalowane wyposażenie zostało zdemontowane i wywiezione w kierunku Brześcia.

Po wyzwoleniu przyszłość jasielskiej wytwórni prochów zależała od decyzji o odbudowie zniszczonego w 98% miasta. Budowa na ruinach nowego miasta zaowocowała w 1950 roku decyzją o odbudowie wytwórni prochów Jasła jako Wytwórni Chemicznej nr 12. Jej zalążkiem stało się wyposażenie fabryki amunicji przywiezione z Niemiec w ramach reparacji wojennych. Profil wytwórni miał być podobny do zaplanowanego jeszcze przed wojną. Odbudowa została zakończona w 1954 r., przez kolejny rok realizowano proces uruchamiania ciągów technologicznych, które zaplanowaną wydajność osiągnęły w 1956 r. W 1958 r. wytwórnia została przemianowana na Zakłady Chemiczne Gamrat. Przez całą dekadę lat 60. kontynuowano wytwarzanie artyleryjskich prochów nitroglicerynowych, uruchomiono również produkcję cywilną.

Pod koniec lat 60. XX wieku, w związku z zakupem licencji na produkcję kilku typów kierowanych pocisków rakietowych i rakiet niekierowanych, w Gamracie zaczęto wdrażać do produkcji prochowe ładunki napędowe do silników rakietowych na stały materiał pędny. W latach 70. XX wieku w Wydziale Produkcji Specjalnej w Jaśle uruchomiono produkcję m.in. ładunków napędowych do pocisków PG-15 i OG-15 do 73 mm armaty niskociśnieniowej 2A28, ładunków napędowych pocisków PG-7 do granatników RPG-7, do rakiet niekierowanych S-5, ładunków napędowych 9Ch111 do rakiet systemu BM-21 Grad itp. Rozpoczęto także produkcję pirotechnicznych środków pozoracji pola walki. W latach 80. XX wieku Wydział Produkcji Specjalnej Gamratu na coraz szerszą skalę zaczął wdrażać także opracowania krajowych placówek naukowo-badawczych, takie jak: ładunek napędowy pocisku granatnika przeciwpancernego RPG-76 Komar (produkcja seryjna), czy ładunek do silnika granatu moździerzowego z napędem rakietowym Aktyn-120 (produkcja doświadczalna).

Lata 80. XX wieku to szczytowy okres rozwoju Gamratu – pracowało wówczas ponad 2000 ludzi, z czego ok. 500 na Wydziale Produkcji Specjalnej. Na początku lat 80. rozpoczęto rozbudowę „specjalnej” części zakładów, z myślą o uruchomieniu na dużą skalę ładunków prochowych na bazie prochów dwubazowych (mieszanina nitrogliceryny i nitrocelulozy). W 1990 r. inwestycja ta została jednak przerwana – w efekcie, w nowopowstałym Zakładzie Produkcji Doświadczalnej, nie podjęto ostatecznie produkcji ładunku do marszowego silnika rakietowego przeciwlotniczego pocisku kierowanego 9M32M przenośnego przeciwlotniczego zestawu rakietowego 9K32M Strzała-2M.

Przemiany ustrojowe i zamknięcie wielu rynków zbytu dla produktów polskiego przemysłu obronnego boleśnie dotknęły także Gamrat. Nigdy nie będąca dominującą produkcja specjalna zaczęła jeszcze bardziej maleć, co przyczyniło się do konieczności redukcji pracowników Wydziału Produkcji Specjalnej – część z nich zasiliła działy produkcji cywilnej, inni odeszli na wcześniejsze emerytury. Zamówienia były nieregularne, na przestrzeni lat 1990–1995 produkowano jedynie niewielkie partie prochów artyleryjskich, a także ładunków do silnika rakiety M-21, granatników przeciwpancernych i wyrobów pirotechnicznych.

W ramach kolejnych przekształceń ZTS Gamrat stały się w 1996 r. jednoosobową spółką Skarbu Państwa. Zatrudnienie na Wydziale Produkcji Specjalnej niewiele przekraczało wówczas 100 osób.

Pełna wersja artykułu w magazynie NTW 09/2013